زیارتگاه های عراق در آینه کتاب بیان منازل سفر عراقین

درآمدی بر سنّت تصویرپردازی زیارتگاه های عراق در نسخه های خطی
سنّت تصویرپردازی اماکن مقدس در اسلام، پیشینه نسبتاً کهنی دارد و به نوعی می توان گفت کارکردی معادل عکس در زمان حاضر داشته است. به نظر می رسد سنّت تصویرپردازی زیارتگاه های عراق، در آغاز با محوریت تصویرپردازی دو آستان مقدس امام علی7 در نجف اشرف و امام حسین7 در کربلا شکل گرفته و پس از تسلط پادشاهان عثمانی بر عراق، دایره گسترده ای از زیارتگاه ها، به ویژه زیارتگاه های بغداد را در بر گرفته است. با این حال به نظر می رسد که تصویرپردازی زیارتگاه های عراق، تحت تأثیر سنّت تصویرپردازی مساجد مقدس (به طور خاص مسجدالحرام و مسجدالنبی) و دیگر اماکن مقدس حرمین شریفین بوده است.
با توجه به اسناد و مدارک موجود می توان گفت که سنّت تصویرپردازی مسجدالحرام و مسجدالنبی نسبت به تصویرپردازی اماکن مقدس عراق پیشینه کهن تری دارد؛ چنان که لااقل از اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم، نمونه هایی از این دست تصاویر، از جمله تصویر مسجدالحرام که روی سنگ نوشته ای در مقبره و زیارتگاهی در موصل وجود داشته، و نیز تعدادی طومارِ گواهینامه حج، حاوی تصاویر مساجد و مشاعر مقدسه مکه و مدینه، که امروزه در موزه هنر ترک و اسلام در استانبول نگهداری می شود، به دست ما رسیده است. نمونه های دیگری از تصاویر مسجدالحرام و مسجدالنبی و گاه مسجدالاقصی نیز از سده های بعدی، در برخی نسخه های خطی یا آثار هنری دیگر همچون دیوارنگاره ها باقی مانده است.
از کهن ترین آثار حاوی تصاویر اماکن مقدس عراق، یک طومارِ گواهینامه حج، متعلق به آسیای میانه، از سال 837 قمری است که امروزه در موزه هنر اسلامی در دوحه، پایتخت قطر، نگهداری می شود. این طومار، در کنار تصاویر مساجد مقدس (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجدالاقصی) و نیز حرم حضرت ابراهیم7 در شهر الخلیل فلسطین، دو تصویر از حرم امام علی7 و حرم امام حسین7 را نیز در بر دارد که در نوع خود بسیار ارزشمند و منحصر به  فرد است. احتمالاً این طومار یا طومارهای مشابه آن، الگویی بوده برای طومارهایی که در سده های بعدی تولید شده اند، که از آن جمله می توان به طومار متعلق به سیدمحمد چشتی در موزه آقاخان در تورنتو اشاره کرد.
از برجسته ترین و مشهورترین آثار دارای تصاویر اماکن مقدس عراق، کتاب بیان منازل سفر عراقین، اثر نصوح مَطراقچی است که از منظر تاریخ هنر دوره عثمانی، اهمیت بسزایی
دارد و به عنوان اثری حاوی نگاره هایی از برخی عتبات ائمه: و شمار دیگری از زیارتگاه های عراق، بیش از سایر آثار مشابه خود شهرت یافته است. احتمالاً تحت تأثیر همین کتاب،
آثار مشابه دیگری حاوی تصاویر زیارتگاه های عراق در قلمرو عثمانی پدید آمده است
که ما از میان آنها، نسخه ای از یک دعانامه مصوّر را سراغ داریم. این دعانامه فاقد تاریخ
کتابت است؛ اما به نظر می رسد به سده یازدهم هجری متعلق باشد و در حال حاضر به شماره Hs. or. 14072 در کتابخانه دولتی برلین نگهداری می شود.
نصوح مَطراقچی و کتاب بیان منازل سفر عراقین
سلطان سلیمان قانونی (حکومت: 926-974ق.) فرزند سلطان سلیم، از مقتدرترین پادشاهان عثمانی است که در فاصله سال های 940 تا 942 قمری، لشکرکشی های گسترده ای به ایران، عراق و شام داشت. او در این لشکرکشی ها به شماری از شهرهای مناطق غربی ایران، همچون خوی، تبریز، زنجان، سلطانیه، همدان و قصرشیرین رسید و در عراق نیز شهرهایی همچون سامرا، بغداد، حلّه، کربلا و نجف را در نوردید. نصوح مطراقچی که در این لشکرکشی سلطان را همراهی می کرد، گزارشی از این سفر را همراه با تصاویر شهرها و منزلگاه های واقع در مسیر حرکت اردوی سلطان عثمانی در قالب کتابی به نام بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان آماده، و به دربار پادشاه تقدیم کرد.
نصوح بن قَرا گوز بوسنوی، یا نَصوح بن عبدالله سَلاحی مَطراقی (م.971ق./1564م.)، که بیشتر به «نَصوح مَطراقچی» شهرت دارد، اصالتاً از شهر ویسوکو در بوسنی امروزی بوده است. او در فنون و علوم متعددی همچون تاریخ نگاری، فنون نظامی، ریاضیات، خوشنویسی و نگارگری دست داشته است. معاصر وی، مصطفی عالی افندی (م. 1008ق.)، در کتاب خود، مناقب هنروران، وی را مقدّم و پیشوای خطاطان ولایت روم برشمرده است که اسلوب ایرانی خط دیوانی را به شکلی تغییر دادند تا خواندن آن آسان گردد؛ همچنین او را ماجد آن طَرز، و استاد ماجد مَطراق بازان توصیف کرده است. (عالی افندی، 1369، ص98)
نصوح مطراقچی تألیفاتی در موضوعات مختلف دارد؛ از جمله: جمال الکُتّاب و کمال الحُسّاب (در ریاضیات)، نگاشته در 923 قمری، مجمع التواریخ (ترجمه تاریخ طبری)، نگاشته در 926 قمری، جامع التواریخ (بخش دیگری از ترجمه تاریخ طبری)، تحفة الغُزاة (در فنون نظامی)، نگاشته در 936 قمری، عمدة الحساب (در ریاضیات)، نگاشته در 939 قمری، مجموع منازل یا بیان منازل (در تاریخ)، نگاشته در 943 قمری، فتح نامه قَرابوغدَن (در تاریخ)، نگاشته در 945 قمری، سلیمان نامه (در تاریخ) که در سه بخش تألیف شده است: بخش اول آن حوادث سال های 926-944 قمری را شامل می شود؛ بخش دوم، تاریخ فتح شیکلوش و استرگون و استونی ـ بلگراد است و حوادث سال های 949-950 را شامل می شود؛ بخش سوم نیز شامل حوادث سال های 950-958 قمری است. (Atasoy, 2015, pp.18-24)
تنها نسخه خطی شناخته شده از بیان منازل سفر عراقین، امروزه به شماره 5964 در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می شود. این نسخه دارای 109 برگ (218 صفحه) در قطع 23×31.5 سانتی متر است که 132 صفحه آن مصوّر است. بیان منازل از مشهورترین نمونه های آثار مصوّر دوره عثمانی، به ویژه در سده دهم هجری به شمار می آید و در کنار دیگر آثار این دوره که حاوی تصاویر شهرها و مناظر است ـ همچون کتاب بحریه، اثر پیری رییس (م.960ق.)، دریانورد برجسته عثمانی که در همین دوره زمانی می زیسته ـ جایگاه ویژه ای در تاریخ هنرِ تصویرپردازی و نگارگری عثمانی دارد.
کتاب بیان منازل سفر عراقین، برای نخستین بار به کوشش حسین یوردایدین  در سال 1976 میلادی از سوی سازمان تاریخ ترک در آنکارا به صورت چاپ عکسی (فاکسیمیله) منتشر شده و در سال 2014 میلادی، برای بار دوم، تجدید چاپ شده است. چاپ عکسی جدیدی از آن نیز با کیفیتی مناسب تر نسبت به چاپ سازمان تاریخ ترک، به ضمیمه پژوهش مفصلی به قلم نورهان آتاسوی به زبان انگلیسی، حاوی شرح و توضیح مفصل نگاره های کتاب، در دو جلد (یک جلد حاوی متن پژوهش، و جلد دیگر حاوی چاپ عکسی نسخه خطی کتاب)، از سوی مؤسسه MASA در سال 2015 میلادی در استانبول منتشر شده است.
همچنین ترجمه عربی بیان منازل، به قلم صبحی ناظم توفیق و به کوشش عماد عبدالسلام رؤوف، با عنوان رحلة مطراقی زاده از سوی المجمع الثقافی در سال 2003 میلادی در ابوظبی منتشر شده است. رؤوف همچنین در اثر دیگری با عنوان العراق کما رسمه المطراقی زاده، که از سوی «مرکز کربلاء للدراسات والبحوث» در سال 2015 میلادی منتشر شده، به شرح و توضیح مفصل نگاره های مربوط به عراق و زیارتگاه های آن در این کتاب پرداخته است. در زبان فارسی نیز نگاره های مربوط به ایران، در قالب کتاب مستقلی به عنوان بیان منازل، با مقدمه رحیم رئیس نیا، از سوی سازمان میراث فرهنگی در سال 1379 در تهران منتشر شده است.
نگاره های زیارتگاه های عراق در کتاب بیان منازل
نگاره های کتاب بیان منازل، تصاویری از شهرها، دشت ها و کوه های کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و ایران کنونی را در بر دارد. نگاره های حاوی تصاویر مربوط به عراق، از برگ 42پ نسخه آغاز می شود که در کنار تصویر قلعه ایکی امام و قصر شیرین در بالا و میان صفحه، تصویر قصبه «خانکیه» (شهر خانقین امروزی) در خاک عراق ترسیم شده است، و تا برگ 74پ و 75ر که حاوی تصویر شهر «آلتون کوپری» (امروزه واقع در میان کرکوک و اربیل) و دشت مجاور آن است، پایان می یابد.
مهم ترین مناطق تصویرپردازی شده در این کتاب عبارت اند از: شهر بغداد (برگ 47پ ـ 48ر)، قریه و قلعه مسیب (برگ 62ر)، آستان امام حسین7 و شهر کربلا (برگ 62پ ـ 63ر)، برّیه نجف و بحر نجف (برگ 63پ و 64ر)، آستان امام علی7 و شهر نجف (برگ 64پ ـ 65ر)، شهر کوفه و برّیه کوفه (برگ 65پ ـ 66ر)، محروسه حلّه (برگ 67پ ـ 68ر)، خان بیرنص و قلعه برانی (برگ 68پ ـ 69ر) و برخی از دیگر قصبه ها، قلعه ها و روستاهای واقع در مناطق شمالی بغداد همچون قصبه توق (احتمالاً داقوق) و کرکوک (برگ های 72ر ـ 75ر).
برخلاف نگاره های مربوط به آناتولی، شام و ایران در کتاب بیان منازل که تقریباً به طور کامل، تصاویر شهرها و مناظر طبیعی را شامل می شود، بخش قابل توجهی از نگاره های مربوط به عراق، در کنار تصاویر شهرها و مناظر، به تصاویر شماری از زیارتگاه های این سرزمین اختصاص یافته است. زیارتگاه های تصویرپردازی شده در بیان منازل، تقریباً به زیارتگاه های واقع در شهرهای بغداد، حلّه، کربلا، نجف و کوفه منحصر است و به نظر می رسد عمدتاً زیارتگاه هایی را شامل می شود که در زمان پدید آمدن کتاب (سده دهم هجری)، شهرت قابل توجهی داشته اند.
بیشتر زیارتگاه ها، در 25 صفحه پیاپی نسخه بیان منازل (برگ های 49ر تا 61ر) ترسیم شده اند. بیشتر این صفحات، با نوارهایی که حاوی شرح زیارتگاه هاست، به سه ردیف و گاه به دو ردیف تقسیم شده است که در هر نوار، تصویر یک یا دو یا حتی سه زیارتگاه ترسیم شده است. با این حال، تصاویر برخی زیارتگاه های شاخص، از جمله دو آستان مقدس علوی و حسینی و نیز دو مزار عبدالقادر گیلانی و شیخ مکارم، افزون بر این قسمت، در لابه لای تصاویر شهرها و مناظر نیز ترسیم شده است.
زیارتگاه های عراق در کتاب بیان منازل به اشکال متنوعی ترسیم شده اند. شمار قابل توجهی از زیارتگاه ها به شکل بناها یا برج - مقبره هایی با بدنه های مربّع، مدوّر و هشت ضلعی، و با گنبدهای کروی، شلجمی، مخروطی و گاه حتی اورچین یا مضرّس نمایش داده شده اند. برخی از زیارتگاه ها نیز به صورت بناهایی با دو یا سه گنبد، یا ترکیبی از دو یا چند بنای متصل به یکدیگر با شکل بدنه و گنبد متمایز، و گاه به شکل مجتمع های معماری باشکوهی دارای حصار بیرونی و چندین دروازه و گنبد و مناره، نمایش داده شده اند.
در ارتباط با تصویرپردازی زیارتگاه های عراق در کتاب بیان منازل سفر، نکته قابل ملاحظه این است که برخی اماکن مقدس و زیارتگاه هایی همچون مسجد کوفه و دو آستان امام علی7 و امام حسین7 که قبور و مقام های چندین تن از شخصیت های مقدس را در بر دارد، به تفکیک شماری از شخصیت های دارای قبر یا مقام در این اماکن، به صورت زیارتگاه های مستقلی تصویرپردازی شده است؛ از باب مثال، قبور امام علی و حضرت آدم و نوح: که در کنار یکدیگر در آستان مقدس علوی قرار دارد، به صورت ساختمان هایی مستقل نمایش داده شده است.
ظاهراً علت این شکل از تصویرپردازی زیارتگاه ها را باید چنین تفسیر کرد که نصوح مطراقچی، احتمالاً بر اساس فهرستی که از زیارتگاه ها در اختیار داشته و شاید خود یا شخص دیگری، این فهرست را در طول این سفر تهیه کرده، پس از بازگشت از سفر نظامی سلطان سلیمان، بر اساس تصوّر ذهنی خود این زیارتگاه ها را ترسیم کرده است و در تصویرپردازی قبور یا مقام هایی را که در یک مکان مقدس قرار داشته اند، صرفاً بر اساس تفکیک عناوین این قبور و مقام ها در فهرست خود و بدون توجه به وقوعشان در یک مکان، آنها را به شکل زیارتگاه های مستقلی نمایش داده است. ازاین رو باید به این مسئله توجه داشت که نگاره های کتاب بیان منازل سفر را نمی توان به چشم داده هایی قطعی نگریست و هم ردیف متون و اسناد تاریخی، برای آنان ارزش قائل شد. بلکه این نگاره ها با توجه به اینکه در دلِ یکی از مهم ترین کتاب های مصوّر و سلطنتی دوره عثمانی قرار گرفته اند و در عین حال از نخستین تلاش ها برای تصویرپردازی زیارتگاه های عراق، از جمله عتبات ائمه: به شمار می آیند، بیشتر از منظر هنر اسلامی، به ویژه نگارگری دوره عثمانی ارزش پیدا کرده اند.
زیارتگاه های تصویرپردازی شده در بیان منازل
در برگ های 49ر تا 61ر از نسخه خطی بیان منازل که به تصاویر زیارتگاه های عراق اختصاص دارد، در مجموع تعداد هفتاد زیارتگاه در قالب 62 نگاره نمایش داده شده است. به نظر می رسد در معرفی و نامگذاری برخی از زیارتگاه ها دقّت کافی وجود نداشته و ماهیت و موقعیت شماری از آنها نیز امروزه بر ما پوشیده است. به  هر حال در ادامه به ارائه فهرست زیارتگاه های تصویرپردازی شده در نسخه بیان منازل و شرح اجمالی ماهیت و موقعیت این زیارتگاه ها پرداخته ایم.
برگ 49ر
1. مزار شیخ عبدالقادر گیلانی: محیی الدین عبدالقادر بن موسی گیلانی (م.561ق.)، از مشایخ مشهور تصوّف است و طریقت منسوب به وی، «قادریه»، از رایج ترین طریقت های صوفیان به شمار می آید. زیارتگاه وی که در محله «باب الشیخ» در سمت شرقی بغداد قرار دارد، از دیرباز از مهم ترین و بزرگ ترین زیارتگاه های بغداد بوده است.
برگ 49پ
2. مزار امام محمد غزالی: ابوحامد محمد غزالی (م.505ق.) از مشاهیر متکلّمان مسلمان است که در زادگاه خود طوس از دنیا رفته است. با این حال مزاری نیز منسوب به وی در بغداد وجود داشته است. برخی از پژوهشگران عراقی احتمال داده اند که این مزار در اصل «رباط ابن غزال» در محله «قطیعه» در منطقه «باب الازج» بغداد بوده که بعدها با ویران شدن رباط و تصحیف نام «ابن غزال» به «غزالی»، به مزاری منسوب به امام محمد غزالی تبدیل شده است. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص129)
3. مزار شیخ شهاب الدین سهروردی: شهاب الدین ابوحفص عمر بن محمد بکری سهروردی (م.632ق.)، از مشایخ برجسته تصوف در اواخر دوره عباسی و مؤسس طریقت «سهروردیه»، از طریقت های صوفیانه رایج به شمار می آید. ساختمان تاریخی مقبره وی تاکنون در قبرستان وردیه در سمت شرقی بغداد باقی مانده و دارای گنبد مضرّس (اورچین) است.
4. مزار شیخ ابوالنجیب سهروردی: ضیاءالدین ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالله بکری سهروردی (م.563ق.)، عمو و استاد شهاب الدین سهروردی، از مشایخ مشهور تصوف در سده ششم است که قبر وی تاکنون در یکی از حجره های مدرسه نجیبیه، که امروزه به مؤسسه بیت الحکمه تبدیل شده، باقی مانده است. (الراوی، 1427ق/2006م، ص364)
برگ 50ر
5. مزار شیخ سراج الدین: این زیارتگاه در منطقه صدریه بغداد قرار دارد و بخشی از این منطقه با انتساب به این مزار، به نام محله سراج الدین شناخته می شود. این زیارتگاه به باور شماری از پژوهشگران، مدفن سراج الدین محمد بن عبدالله واسطی رفاعی (م.885ق.)، از مشایخ طریقت رفاعیه در سده نهم هجری است که دارای تألیفاتی نیز بوده است. (همو، ص192؛ رؤوف، 1436ق/2015م، ص134؛ السامرائی، بی تا، ص14)
6. مزار شیخ محمد نعمانی: این زیارتگاه امروزه به نام مسجد نعمانی، در شارع الکیلانی، منشعب از شارع الرشید، در سمت شرقی بغداد قرار دارد. به گفته عماد عبدالسلام رؤوف، کتاب بیان منازل نخستین منبعی است که در آن از این زیارتگاه یاد شده است. با این حال درباره شخصیت مدفون در آن، اطلاعی در دست نیست. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص135)
7. مزار شیخ محمد فتاوی: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن، در منابع تاریخی اطلاعی در دست نیست.
برگ 50پ
8. مزار شیخ ابوالورد زُهّادی: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن، در منابع تاریخی اطلاعی در دست نیست.
9. مزار شیخ برهان الدین: عماد عبدالسلام رؤوف این مزار را منطبق بر قبری دانسته است که نظمی زاده به وجود آن نزدیک مدرسه مستنصریه بغداد اشاره کرده و محل آن، حجره ای متصل به مسجد قبلانیه بوده که امروزه قبری در آن به چشم نمی خورد. (همان، 1436ق/2015م، ص140) طبق احتمال دیگر، شاید این مزار بر مسجد برهان الدین، از مساجد قدیمی بغداد منطبق باشد که به فقیه شافعی، احمد بن علی الوکیل معروف به ابن برهان (م.520ق.) منسوب بوده است. (عباده، 2004م، ص319و320)
10. مزار شیخ فضلون عابد: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن نیز اطلاعی در دست نیست.
برگ 51ر
11. مزار شیخ ابراهیم: درباره این مزار اطلاعی در دست نیست.
12. زیارتگاه های شیخ سَکران و قلیچ ارسلان و جومرد قصّاب: مقصود از شیخ سَکران، محیی الدین محمد بن سَکران (م.667ق.) از زاهدان و صوفیان سده هفتم است که در رباط خود در روستای «مبارکه» از توابع «خالص» در سمت شرقی بغداد به خاک سپرده شد (ر.ک: کتاب الحوادث، 2015م، ص397؛ السامرائی، بی تا، ص37و38) و این زیارتگاه تا امروز در قبرستان جدید رصافه در منطقه راشدیه بغداد باقی مانده است. (بحرالعلوم و خامه یار، 1394، ج1، ص464)
مقصود از مزار قلیچ ارسلان، چنان که عماد عبدالسلام رؤوف نیز اشاره کرده (رؤوف، 1436ق/2015م، ص145)، مقبره سلجوقه خاتون (م.584ق.) دختر قلیچ ارسلان سلجوقی و همسر خلیفه عباسی، الناصر لدین الله (خلافت: 575-622ق.) است که نزدیک مزار منسوب به عون و معین، فرزندان امام علی7، در سمت غربی بغداد قرار داشته و گویا در دوره های متأخر به پدرش قلیچ ارسلان منسوب شده است. (ر.ک: جواد و سوسه، 1432ق/2011م، ص165و166)
مقصود از «جومرد قصّاب» نیز شخصیت افسانه ای معروف به «جوانمرد قصّاب» است که در باورهای اهل فتوّت و جوانمردان، یکی از هفده تن کمربسته‎های امام علی7 بوده و در بغداد، زیارتگاهی برای وی، نزدیک یکی از دروازه های بغداد وجود داشته است. (نظمی زاده، 2012م، ص371؛ همچنین ر.ک: عباده، 2004م، ص109)
13. زیارتگاه های ابوامامه لبانی و شیخ رمزی عفّانی: درباره این دو مزار و صاحبان آنها، اطلاعی به دست نیامد.
برگ 51پ
14. مزار قنبرعلی: این زیارتگاه تا امروز در محله ای به همین نام در منطقه رصافه بغداد باقی مانده و به قنبر، غلام امیر مؤمنان علی7 منسوب است که به دستور حجّاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید. مزار قنبرعلی لااقل از نیمه دوم سده نهم هجری شناخته شده بوده؛ با این حال از نظر تاریخی انتساب آن به قنبر، غلام امام علی7، پذیرفتنی نیست. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: خامه یار، 1393، ص81-86)
15. مزار ام کلثوم، دختر امام علی7: به غیر از بیان منازل، در سایر منابع تاریخی اشاره ای به این مزار پیدا نشد و از نظر تاریخی نیز انتساب مزاری به دختران امام علی7 در بغداد پذیرفتنی نیست.
16. مزار هدیه دختر امام حسین7: گویا همان مزاری است که عبدالحمید عباده به نام «ستّ هدیه» از آن یاد کرده؛ گرچه آن را قبر یکی از کنیزهای خلفای عباسی دانسته است. (عباده، 2004م، ص213)
برگ 52ر
17. مزار مادر امام موسی کاظم7: در منابع تاریخی، اشاره ای به چنین زیارتگاهی به چشم نمی خورد. اما عماد عبدالسلام رؤوف اشاره کرده است که این مزار در گذشته در محله «کولات» قرار داشت و محل آن بعداً در محدوده میدان «النهضه» بغداد قرار گرفت. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص153)
18. مزار سیدابراهیم: به باور نگارنده، شاید مقصود از آن، زیارتگاه معروف به سیدابراهیم یا شاه ابراهیم باشد که گویا در گذشته، از سوی زائران شیعه و ایرانی، به عنوان مزار ابراهیم بن عبدالله محض زیارت می شده و بعداً نیز به ابراهیم بن امام کاظم7 منسوب گشته است. (عباده، 2004م، ص107و108) اگرچه مزار دیگری نیز به نام ابراهیم یمانی (از نوادگان امام هفتم) در خیابان شیخ عمر بغداد وجود دارد. (ر.ک: بحرالعلوم و خامه یار، 1394، ج1، ص381)
19. مزار شیخ ظهیرالدین: در منابع تاریخی به این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن اشاره ای نشده است.
برگ 52پ
20. مزار یوشع بن نون: این زیارتگاه در قبرستان «شونیزیه» در سمت غربی بغداد قرار دارد و در گذشته مورد توجه یهودیان عراق بوده است. (الآلوسی، 1431ق/2010م، ص132؛ عباده، 2004م، ص468)
21. زیارتگاه امام موسی کاظم7: همان طور که می دانیم مدفن شریف امام هفتم شیعیان در کاظمین، در شمال بغداد قرار دارد.
برگ 53ر
22. زیارتگاه امام محمد جواد7: چنانکه می دانیم، مدفن شریف آن حضرت در کنار جد بزرگوارشان در آستان مقدس کاظمین قرار دارد؛ اما در کتاب بیان منازل، تصویر مزار این دو امام، به تفکیک از یکدیگر ترسیم شده است.
23. زیارتگاه امام علی هادی7: مدفن شریف امام دهم شیعیان، در آستان مقدس عسکریین در سامرا قرار دارد.
24. زیارتگاه امام حسن عسکری7: مدفن شریف امام یازدهم شیعیان در کنار پدر بزرگوارشان در سامرا قرار دارد؛ اما در کتاب بیان منازل، تصویر مزار این دو امام، به تفکیک از یکدیگر ترسیم شده است.
برگ 53پ
25. مزار امام ابوحنیفه: ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی (م.150ق.)، پایه گذار مذهب حنفی، از مذاهب چهارگانه اهل سنت است که قبر وی در سمت شرقی بغداد، همواره از مهم ترین زیارتگاه های اهل سنت در این شهر به شمار می آمده است.
26. مزار امام احمد بن حنبل: ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل (م.241ق.)، مؤسس مذهب حنبلی، از مذاهب چهارگانه اهل سنت است که در قبرستان «باب حرب» در سمت غربی بغداد به  خاک سپرده شده و به علت سیلاب ها و طغیان های سهمگین رود دجله در طول تاریخ، به مرور از بین رفته است. اما بعدها مزار دیگری منسوب به وی در سمت شرقی بغداد به وجود آمده که امروزه در مسجد عارف آغا، نزدیک مسجد حسن پاشا در محله حیدرخانه قرار دارد. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: بحرالعلوم و خامه یار، 1394، ج1، ص408-412)
برگ 54ر
27. مزار امام ابویوسف سعدالدین: ظاهراً مقصود از آن، زیارتگاه ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (م.182ق.)، شاگرد ابوحنیفه و قاضی بغداد در دوره عباسی است که قبر وی امروزه در مسجدی متصل به ضلع شرقی آستان کاظمین قرار دارد.
28. مزار لقمان حکیم: در شهر بغداد مزاری برای لقمان شناخته شده نیست. اما در منطقه راشدیه در استان دیالی، در شمال شرقی بغداد، زیارتگاهی منسوب به لقمان وجود دارد که ممکن است بر همین زیارتگاه تصویرپردازی شده در کتاب بیان منازل منطبق باشد.
29. مزار سیدنجم الدین: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن، در منابع تاریخی اطلاعی در دست نیست.
برگ 54پ
30. مزار شیخ ابوالمکارم: مقصود از آن، زیارتگاه شیخ مکارم نهر ملکی یا نهر خالصی (م.592ق.)، از صوفیان سده ششم هجری است که زیارتگاه وی امروزه در منطقه راشدیه از توابع خالص در شرق بغداد قرار دارد.
31. مزار شیخ ابراهیم الافضل و مزار امام حسن الاکمل: چنان که عماد عبدالسلام رؤوف اشاره کرده، ظاهراً مقصود از مزار نخست، زیارتگاه ابراهیم الفضل، واقع در محله حیدرخانه در سمت شرقی بغداد است. اما درباره ماهیت مزار دوم، اطلاعی در دست نیست. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص173)
32. زیارتگاه های شیخ عمر کیمانی و شیخ سَری سقطی و معروف کرخی: درباره ماهیت شیخ عمر کیمانی اطلاعی حاصل نشد. اما زیارتگاه سَری سقطی (م.253ق.) و معروف کرخی (م.200 یا 201ق.)، که هر دو از صوفیان مشهور و برجسته سده های نخست اسلامی بوده اند، به ترتیب در دو قبرستان «شونیزیه» و «شیخ معروف» در سمت غربی بغداد قرار دارد و قبورشان، از دیرباز شناخته شده بوده است.
برگ 55ر
33. زیارتگاه های حسن بلخی و جنید بغدادی و داوود طائی: درباره ماهیت حسن بلخی اطلاعی حاصل نشد. اما می دانیم قبر جنید بغدادی (م.297ق.) در کنار قبر شیخ و استاد خود سری سقطی در قبرستان شونیزیه قرار دارد و از دیرباز، از زیارتگاه های مهم صوفیان در بغداد بوده است. داوود طائی (م.165ق.) نیز از زاهدان و صوفیان مشهور سده دوم هجری و استاد معروف کرخی بوده که در گذشته مزاری منسوب به وی در سمت غربی بغداد وجود داشته (نظمی زاده، 2012م، ص275)، که گویا در دوره اخیر از بین رفته است.
34. زیارتگاه های شیخ قمرالدین و شیخ عون و معین: قمرالدین نام مزار کوچکی در بغداد در محله ای به همین نام بود که در کتیبه روی آن، به عنوان قمرالدین بن زین العابدین7 معرفی شده بود. (عباده، 2004م، ص118) اما عماد عبدالسلام رؤوف، شخصیت مدفون در این مزار را امیر قمرالدین منکوبرس بن عبدالله ناصری (م.639ق.)، از امرای بغداد در اواخر دوره عباسی تعیین کرده است. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص179) زیارتگاه عون و معین نیز منسوب به دو تن از فرزندان امام علی7 و از زیارتگاه های قدیمی بغداد، در سمت غربی آن بوده که منابع کهنی همچون سفرنامه ابن جبیر و تاریخ ابن ساعی به آن اشاره کرده اند. (ابن  جبیر، بی تا، ص202؛ ابن ساعی، 1431ق/2010م، ص255) به عقیده شماری از پژوهشگران عراقی، محل زیارتگاه کنونی خضر الیاس در ساحل رود دجله، بر زیارتگاه از بین رفته عون و معین منطبق است. (ر.ک: جواد و سوسه، 1432ق/2012م، ص185؛ بحرالعلوم و خامه یار، 1394، ج1، ص349و350)
35. زیارتگاه های شیخ ابوبخش نوری و شیخ شبلی منصوری: عماد عبدالسلام رؤوف به ماهیت مزار ابوبخش نوری پی نبرده و احتمال داده است که مزاری منسوب به سیدمحمد نوربخش بوده باشد. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص181) اما به باور نگارنده، «ابوبخش» در اینجا ظاهراً تصحیف «ابوالحسین» است و در این صورت، مقصود از وی، ابوالحسین نوری (م.295ق.)، از مشاهیر تصوف در سده سوم هجری است که مزار وی تا دوره متأخر در سمت شرقی بغداد پابرجا بوده است. (نظمی زاده، 2012م، ص260) مقصود از شبلی منصوری نیز ظاهراً ابوبکر شبلی بغدادی (م.334ق.)، از صوفیان مشهور سده سوم و چهارم است که مزار وی تا به امروز در مسجدی در محله اعظمیه در سمت شرقی بغداد باقی مانده است.
برگ 55پ
36. مزار بهلول دیوانه: این زیارتگاه به بهلول بن عمرو صیرفی، از مشاهیر عُقلاء المجانین (فرزانگان دیوانه نما) منسوب است و امروزه در قبرستان عُطیفیه (که در گذشته شونیزیه نام داشته) قرار دارد.
37. مزار چرکین ابدال: در منابع دوره های بعدی، از این مزار به عنوان شیخ محمد جرکین (چرکین) یاد شده و محل آن نزدیک زیارتگاه معروف کرخی بوده است. (نظمی زاده، 2012م، ص374-376؛ عباده، 2004م، ص462)
38. مزار «خلاجّ منصور» [کذا]: واضح است که مقصود از این شخص، حسین بن منصور حَلّاج (مقتول در 309ق.)، صوفی مشهور است که به جرم شطحیات خود، در بغداد به دار آویخته شد. در سمت غربی بغداد، نزدیک قبرستان معروف کرخی، مزاری برای وی وجود دارد که پژوهشگران عراقی در انتساب آن به حلاج تردید کرده اند و عماد عبدالسلام رؤوف، این مزار را مدفن شخص دیگری به نام محمد بن احمد قَطّان، معروف به ابن حلاج (م.528ق.) دانسته است. (ر.ک: عباده، 2004م، ص457و 458؛ رؤوف، 1436ق/2015م، ص185)
برگ 56ر
39. مزار شیخ سعید سُرخامی: درباره ماهیت این مزار و شخصیت مدفون در آن اطلاعی به دست نیامد.
40. مزار سلمان فارسی: سلمان از صحابه بزرگ رسول خدا9 است که در سال 35 قمری در مدائن، در جنوب بغداد از دنیا رفت و همان جا به خاک سپرده شد و زیارتگاه وی نیز از دیرباز شناخته شده بوده و منطقة محل وقوع آن نیز در دوره های اخیر به نام «سلمان پاک» شهرت یافته است. متصل به زیارتگاه سلمان، چند زیارتگاه دیگر نیز قرار دارد؛ از جمله مزار حذیفة بن یمان و عبدالله انصاری.
41. مزار حدیقه یمانی [کذا]: بی تردید این نام، تصحیف نام «حذیفه یمانی» و در واقع حذیفة بن یمان (م.36ق.) است که در گذشته، قبر وی دارای زیارتگاه مستقلی در کنار رود دجله بوده است. اما با توجه به سیلاب های فراوان رود دجله، در سال 1350 قمری/1931 میلادی، پیکر وی را از آنجا به زیارتگاه سلمان فارسی منتقل کردند و گنبدی روی آن ساختند. (الحسینی الجلالی، 1415ق/1995م، ص134)
برگ 56پ
42. مقام حضرت مهدی/ در حلّه: مقام حضرت مهدی/ از زیارتگاه های قدیمی و مشهور حلّه است که با توجه به مدارک تاریخی، لااقل از نیمه اول سده هفتم پابرجا بوده (ر.ک: الحلّی، 1426ق، ص29 و 49) و ابن بطوطه در سفرنامه خود، به مراسم انتظارِ خروج امام زمان/ در حله که در سده هشتم، شیعیان به طور روزانه در این مقام برگزار می کردند، اشاره کرده است. (ابن بطوطه، 1412ق، ص220و221)
43. مزار شیخ ابوالفضائل: چنان که عماد عبدالسلام رؤوف نیز اشاره کرده (رؤوف، 1436ق/2015م، ص193)، مقصود از آن، زیارتگاه ابوالفضائل جمال الدین احمد بن
موسی بن جعفر معروف به ابن طاووس (م.673ق.)، از رجال خاندان علمی آل طاووس است که مزار منسوب به وی تا به امروز در شهر حلّه باقی مانده است.
44. مزار سلطان جمجمه: عماد عبدالسلام رؤوف ماهیت این زیارتگاه را نشناخته (همان، 1436ق/2015م، ص194)، اما بی تردید مقصود از آن، «مشهد جمجمه» است که در باورهای کهن شیعه، در محل وقوع معجزه سخن گفتن امام علی7 با جمجمه ساخته شده است. این زیارتگاه در شمال حلّه قرار داشته و امروزه ساختمان آن از بین رفته است. (برای آگاهی بیشتر درباره این زیارتگاه ر.ک: خامه یار، 1394، ص36-41)
برگ 57ر
45. آستان مقدس حضرت امام حسین7 در کربلا.
46. مزار زین العابدین علی بن الحسین8: اگرچه در نجف اشرف مقامی برای امام زین العابدین7 وجود دارد، با توجه به ترسیم این مزار در پایین تصویر آستان امام حسین7 در کربلا، قاعدتاً باید منظور، مقامی منسوب به امام چهارم7 در کربلا باشد؛ اما با توجه به اینکه در منابع، مقام مستقلی برای آن امام7 شناخته شده نبوده، شاید مقصود از این مزار، خیمه گاه حسینی باشد که در آن مقام امام چهارم7 وجود دارد.
برگ 57پ
47. مقام امام جعفر صادق7: به نظر می رسد که مقصود از این زیارتگاه، مقام امام صادق7 در میان باغ های واقع در شمال شهر کربلا باشد که گفته شده در سده دهم هجری، به دست جهان دده، متخلص به کلامی، از صوفیان بکتاشی، ساخته شده است. (آل  طعمه، 1988م، ص164)
48. آستان حضرت عباس در کربلا.
49. مزار قاسم بن امام حسن7: مدفن حضرت قاسم بن امام حسن7 باید در حرم حسینی باشد و البته نقطه دقیق محل دفن ایشان مشخص نیست. با این حال در کتاب بیان منازل، مزار قاسم بن حسن7 به صورت ساختمان مستقلی تصویرپردازی شده است.
برگ 58ر
50. مزار علی اکبر و علی اصغر: همانند مزار قاسم بن حسن7، قبور حضرت علی اکبر و علی اصغر نیز در کتاب بیان منازل به صورت ساختمانی مستقل با دو گنبد متصل به یکدیگر به تصویر کشیده شده است. درحالی که بنا بر مشهور، قبر حضرت علی اکبر کنار قبر امام حسین7 در پایین پای ایشان قرار دارد.
51. مزار حرّ شهید: حرّ بن یزید ریاحی، از شهدای لشکر امام حسین7 در واقعه عاشوراست که مزار وی در بیرون شهر کربلا قرار دارد و لااقل از آغاز دوره صفویه شناخته شده بوده است.
برگ 58پ
52. آستان مقدس امیر مؤمنان علی7 در نجف اشرف.
53. مقام حضرت آدم7: بر اساس اخبار دینی نقل شده از برخی ائمه: در منابع حدیثی شیعه، قبر آدم و نوح8 در کنار مدفن مطهر امام علی7 قرار دارد؛ یا به تعبیر دقیق‌تر، امیر مؤمنان7 در جایی که مدفن این دو پیامبر قرار داشته، به خاک سپرده شده است. (ر.ک: ابن قولویه، 1375، ص35و36؛ ابن طاووس، 1431ق/2010م، ص144-148) با این حال، در کتاب بیان منازل، مقام هر یک از دو پیامبر به صورت ساختمانی مستقل ترسیم شده است.
برگ 59ر
54. مقام حضرت نوح7 (در آستان مقدس علوی در نجف اشرف).
برگ 59پ
55. مقام حضرت ابراهیم7: چنان که عماد عبدالسلام رؤوف نیز اشاره کرده، این مقام و سه مقام بعدی، مقام های این پیامبران در مسجد کوفه است که در آن زمان پابرجا و شناخته شده بوده و کارستن نیبور، جهانگرد آلمانی نیز در سفرنامه خود آنها را ترسیم کرده است. (رؤوف، 1436ق/2015م، ص217-222). در کتاب بیان منازل، هر یک از این چهار مقام به صورت زیارتگاهی مستقل، و دو مقام حضرت ابراهیم7 و مقام رسول خدا9، به صورت بناهایی بسیار بزرگ و مفصل ترسیم شده است.
56. مقام حضرت موسی7.
برگ 60ر
57. مقام حضرت عیسی7.
58. مقام حضرت محمد9.
برگ 60پ
59. مقام حضرت یونس7: در میان نخلستان های واقع در شرق مسجد کوفه و کنار رود فرات، زیارتگاهی برای یونس پیامبر7 وجود دارد که از پیشینه تاریخی کهنی برخوردار است و لااقل از سده ششم هجری شناخته شده بوده است. (ر.ک: هروی، 1953م، ص78)
60. مزار عبدالله بن ابی وفا: ظاهراً زیارتگاهی منسوب به عبدالله بن ابی اوفی، از صحابه رسول خدا9 بوده که تنها در کتاب بیان منازل به آن اشاره شده است.
61. مزار زینب بنت شیخ عطاءالله: درباره این مزار نیز در سایر منابع تاریخی اطلاعی به دست نیامد.
برگ 61ر
62. مزار حضرت ذوالکفل7: زیارتگاه کهن و مشهوری است که تاکنون در منطقه «الکفل»، در ساحل شرقی رود فرات در استان بابِل، و در فاصله حدود ده کیلومتری شمال کوفه قرار دارد.
نگاره های آستانه های ائمه: در بیان منازل سفر
نصوح مطراقچی دو آستانه علوی و حسینی را یک بار در قالب نگاره های تمام صفحه، مقابل صفحه روبه روی آنها که حاوی تصویر دو شهر نجف و کربلاست، و بار دیگر به تفکیک شخصیت های مدفون در آنها، در لابه لای صفحات حاوی تصاویر زیارتگاه های عراق به تصویر کشیده است؛ بدین ترتیب که قبور هر یک از امام علی7، حضرت آدم7، حضرت نوح7، امام حسین7، قاسم بن امام حسن7، و نیز قبر حضرت علی اکبر و علی اصغر را به شکل زیارتگاه هایی مستقل ترسیم کرده است. همچنین قبور هر یک از چهار امام مدفون در آستان کاظمین و آستان سامرا به صورت زیارتگاه های مستقلی ترسیم شده؛ اما در بالای نگاره قسمت غربی شهر بغداد (برگ 48ر)، زیارتگاهی به چشم می خورد که به نظر می رسد تصویر کوچکی از آستان کاظمین باشد.
نگاره های تمام صفحه دو آستانه علوی و حسینی در کتاب بیان منازل (به ترتیب برگ 64پ و 62پ)، در شیوه نمایش کلیات و ترسیم عناصر معماری تشکیل دهنده دو بنا، تا حدود زیادی یکسان و مشابه یکدیگر ترسیم شده است؛ بدین ترتیب که هر یک از دو بنا به شکل ساختمان بزرگ و باشکوهی با چند گنبد و مناره است که درون صحن مستطیل شکلی قرار گرفته و صحن نیز با چند دروازه و تعدادی حجره در گرداگرد آن، که بالای هر حجره گنبدی آبی رنگ قرار دارد، احاطه شده است. درون صحن و نیز فضای بیرون ساختمان دو آستان، تعدادی درخت نخل ترسیم شده است. شیوه ترسیم بیشتر جزئیات به صورت نگاه از روبه روست. اما حجره های گرداگرد صحن، در ضلع فوقانی بنا به صورت قائم، و در دو ضلع سمت راست و چپ با چرخش نود درجه، و ضلع پایین نیز (البته در نگاره آستان حسینی)، به صورت وارونه ترسیم شده است.
با این حال دو نگاره آستانه علوی و حسینی، در شماری از جزئیات مربوط به وجود بناها و ملحقاتی در هر یک از دو بنا، اختلافاتی نیز با یکدیگر دارند؛ برای مثال، در نگاره آستان امام حسین7، در سمت چپ ساختمان حرم، بنایی با گنبد اورچین (مضرّس) مرتفع دیده می شود که شاید بیانگر وجود مقبره اختصاصی یکی از بزرگان مدفون در این آستان بوده است. متصل به ضلع سمت راست در داخل صحن نیز بنایی دو طبقه با مناره ای در بالای آن وجود دارد که به نظر می رسد نماد مناره تاریخی موسوم به «مئذنة العبد» است که گفته می شود در سال 767 قمری، به دست مرجان بن عبدالله، حاکم عراق در دوره سلطان اویس جلایری، ساخته شده بوده که در سال 1354 قمری به دستور یاسین الهاشمی، نخست وزیر وقت عراق، تخریب شد. (الکلیدار، 1389، ص318 و 320) همچنین در نگاره آستان حسینی، در میان هر یک از اضلاع صحن، چهار دروازه مرتفع وجود دارد که از وجوه اختلاف آن با نگاره آستان علوی است.
در نگاره آستان امام علی7، به  جز صحن اصلی، صحن کوچک تری نیز در سمت پایین وجود دارد که در حد فاصل دو صحن، بنایی هشت ضلعی با یک گنبد و مناره و نیز سه دروازه به چشم می خورد. برخلاف نگاره آستان امام حسین7 که چهار دروازه در میان هر ضلع بنا وجود دارد، در اینجا دروازه ای کوچک در ضلع فوقانی بنا، دروازه مرتفعی در سمت پایین ضلع سمت چپ بنا و مقابل آن طاقگانی با چهار طاق در ضلع سمت راست، و دروازه ای نیز در ضلع پایین صحن کوچک به چشم می خورد. همچنین ساختمان اصلی حرم دارای چهار مناره مرتفع است و گنبدهای روی حجره های گرداگرد صحن نیز در مقایسه با گنبدهای حجره های نگاره آستان حسینی، ارتفاع بیشتری دارند؛ اگرچه برخی از حجره ها فاقد گنبد هستند.
تصویرپردازی دوم مطراقچی از دو آستان امام علی7 و امام حسین7، چنان که پیش از این گذشت، در قالب زیارتگاه هایی مستقل برای شخصیت های مدفون در این دو آستان ترسیم شده است؛ بدین ترتیب که یک تصویر به مزار امام حسین7 (برگ 57ر)، و تصویر دیگری به مزار علی اکبر و علی اصغر (برگ 58ر)، و سه تصویر نیز به هر یک از زیارتگاه های امام علی7، حضرت آدم7 و حضرت نوح7 (برگ های 58پ و 59ر) اختصاص یافته است. با این حال تصویرپردازی دوم دو مزار امام علی7 و امام حسین7، تا حدودی منطبق و قابل مقایسه با تصویرپردازی ساختمان اصلی حرم این دو امام در نگاره های تمام صفحه آستان علوی و حسینی است؛ چنان که در تصویر مزار امام علی7، همان جزئیات معماری ترسیم شده برای ساختمان اصلی حرم در نگاره آستان علوی و نیز بنای هشت ضلعی دارای مناره، قابل رؤیت است. در تصویر حرم امام حسین7 نیز افزون بر جزئیات معماری ساختمان حرم، یک گنبد اورچین (مضرّس) و نیز مناره ای که احتمالاً نماد مناره «عبد» بوده است، متصل به ساختمان حرم، به چشم می خورد. همچنین، چنان که اشاره شد، در قسمت فوقانی نگاره سمت غربی بغداد در کتاب بیان منازل (برگ 48ر)، تصویر زیارتگاهی در کنار رود دجله با ساختمانی با دو گنبد در میان یک صحن مربع با دو دروازه ترسیم شده که به نظر می رسد تصویری از آستان کاظمین باشد؛ چنان که وجود قاب کوچکی در بیرون زیارتگاه که درون آن عبارت «امام موسی کاظم»7 نوشته شده، این گمان را تقویت می کند. افزون بر این نگاره، در جای دیگری از کتاب (برگ های 52پ و 53ر)، قبور امام کاظم، امام جواد، امام هادی و امام عسکری: به صورت زیارتگاه هایی مستقل ترسیم شده است؛ بدین ترتیب که زیارتگاه هر کدام از سه امام هفتم، نهم و دهم، به شکل بنایی کوچک با گنبدی بر فراز آن، و زیارتگاه امام یازدهم نیز به شکل بنایی با دو گنبد و ساختمان دیگری متصل به آن با گنبدی مرتفع تر، نمایش داده شده است.






فهرست منابع
آل  طعمة، سلمان هادی، (1988م.)، کربلاء فی الذاکرة، بغداد، مطبعة العانی.
الآلوسی، محمود شکری، (1431ق/2010م.)، تاریخ مساجد بغداد وآثارها، تحقیق عبدالله الجبوری،  چاپ اول، بغداد، مرکز البحوث والدراسات الاسلامیة.
ابن بطوطة، محمد بن عبدالله، (1412ق.)، رحلة ابن بطوطة، بیروت، دارصادر.
ابن جبیر، محمد بن احمد، (بی تا)، رحلة ابن جبیر، بیروت، دارصادر.
ابن ساعی، علی بن انجب (1431ق./2010م.)، تاریخ ابن الساعی ـ الجزء التاسع، تحقیق محمد عبدالله القدحات، چاپ اول، عَمّان، دارالفاروق.
ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد، (1431ق./2010م.)، فرحة الغَری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی7، تحقیق محمد مهدی نجف، النجف، العتبة العلویة المقدسة.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، (1375)، کامل الزیارات، تصحیح بهراد الجعفری، تهران، صدوق.
بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد، (1394)، زیارتگاه های عراق، چاپ اول، تهران، مشعر.
جواد، مصطفی و سوسه، احمد، (1432ق./2011م.)، دلیل خارطة بغداد المفصّل، بیروت، مکتبة الحضارات.
الحسینی الجلالی، محمدحسین، (1415ق./1995م.)، مزارات اهل البیت: وتاریخها، چاپ سوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی.
الحلّی، احمد علی مجید، (1426ق.)، تاریخ مقام صاحب العصر والزمان/ فی الحلّة، قم، دلیل ما.
خامه یار، احمد، (1393)، قنبر غلام علی7، چاپ اول، تهران، مشعر.
خامه یار، احمد، (1394)، جغرافیای تاریخی مسیر امام علی7 به صفّین، چاپ اول، تهران، مشعر.
الراوی، محمد سعید، (1427ق./2006م.)، خیر الزاد فی تاریخ مساجد وجوامع بغداد، تحقیق عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد، مرکز البحوث والدراسات الاسلامیة.
رؤوف، عماد عبدالسلام، (1436ق./2015م.)، العراق کما رسمه المطراقی زاده سنة 941هـ/1534م، چاپ اول، کربلاء، مرکز کربلاء للدراسات والبحوث.
السامرائی، یونس، (بی تا)، مراقد بغداد، بغداد، مکتبة الشرق الجدید.
عالی افندی، مصطفی، (1369)، مناقب هنروران، ترجمه و تحشیه توفیق سبحانی، تهران، سروش.
عبادة، عبدالحمید، (2004م.)، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، تحقیق عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد، انوار دجلة.
کتاب الحوادث (2015م.)، تحقیق بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
الکلیدار، عبدالجواد، (1389)، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ترجمه مسلم صاحبی، تهران، مشعر.
مطراقچی، نصوح، بیان منازل سفر عراقین، نسخه خطی شماره 5964 در کتابخانه دانشگاه استانبول.
نظمی زاده، مرتضی، (2012م.)، تذکرة الاولیاء، تحقیق حمید مجید هدّو، چاپ اول، بیروت، البحار ناشرون و الهلال.
هروی، علی بن ابی بکر، (1953م.)، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی.
 Atasoy, Nurhan, (2015), Matrakçı Nasuh and his Menazilname, İstanbul, MASA.