نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
چکیده
مقدمه
اخلاص از موضوعات بسیار مهم میان مفاهیم اخلاقی است. از نگاه دینی و اخلاقی، عملی پذیرفته است که فقط برای خدا انجام شود و به این امر، اخلاص میگویند. اخلاص در لغت، به معنای پاک کردن و پالودن چیزی از هر آلودگی و ناخالصی است (مصطفوی، 1360ش، ج3، ص102). در بیان اندیشمندان اسلامی نیز اخلاص، عبارت است از پاک و خالص ساختن قصد و نیت از غیر خدا. به عبارت دیگر، «حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هرگونه شرک خفى و جلىّ پاک باشد» (فیض کاشانی، 1417ق، ج8، ص128). پس هر کسى که طاعتى بهجا آورد و قصد قربت داشته باشد، ولی آن را با غرضى دنیوى بیامیزد، عملش خالص نیست؛ مثلاً برای رسیدن به سلامت بدن و پالایش آن از چربیهای اضافی، روزه بگیرد و در واقع، هدف اصلی و محرک واقعی او برای روزه گرفتن، چنین قصدی باشد و... (مجتبوى، 1377ش، ج3، ص530). در این حالت، نه فقط عبادت انجامشده مقبول خدای متعال قرار نخواهد گرفت؛ بلکه مورد مؤاخذه و کیفر خواهد بود.
البته اخلاص همه افراد به یک اندازه نیست و به عبارتی، همه به یک اندازه اخلاص ندارند. در واقع، اخلاص مراتب و درجاتی دارد و هر فرد در یکی از آن درجات است. روایات رسیده از معصومین: بر این امر شهادت میدهند؛ برای مثال، مطابق فرمایشی از امیرمؤمنان7:
إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَار (شریفرضی، 1414ق، ص510).
گروهى خدا را از روى رغبت و میل (به ثواب یا برای رسیدن به خواستههای دنیوی) میپرستند. این، عبادت تجّار است و گروهى او را از روى ترس مىپرستند. این، عبادت بردگان است و گروهى خدا را برای شکر نعمتها (و اینکه شایسته عبادت است) مىپرستند. این، عبادت آزادگان است.
راه گروه اخیر در عبادت، راه معرفت و محبت است و از نظر آن بزرگواران، روش دو گروه دیگر فاقد اخلاص کامل است و در آن، شائبهای از شرک و خودپرستی به چشم میخورد؛ زیرا آن دو گروه، خدا را نه از روی عشق و محبت، بلکه برای رسیدن به منفعتی برای خود عبادت میکنند. هر قدر عملی از اخلاص بالاتری برخوردار باشد، ارزشمندتر است و نقش بیشتری در قرب انسان به خدا خواهد داشت.
از سوی دیگر، از عبادات مهمی که مسلمانان، به ویژه محبین و شیعیان اهل بیت:، به آن اهتمام میورزند، زیارت مراقد مطهر اهل بیت: است. این عمل در روایات رسیده از آن بزرگواران، بسیار سفارش شده است. برای مثال، «زید شحّام»، از اصحاب امام صادق7، میگوید:
به امام صادق7 عرض کردم: «پاداش کسی که رسول خدا9 را زیارت کند، چیست»؟ فرمود: «کَمَنْزارَاللهَعَزَّوَجَلَّفَوْقَعَرْشِهِ» (؛همانند کسی است که خدای عزّوجلّ را بر عرشش زیارت کرده است). گفتم: «پس پاداش کسی که یکی از شما اهل بیت را زیارت کند، چیست»؟ فرمود: «کَمَنْزارَرَسولَالله9» (؛همانند کسی است که رسول خدا9 را زیارت کرده است) (کلینی، 1407ق، ج4، ص585).
صحت و مقبولیت این عبادت نیز مانند دیگر عبادات، مشروط به اخلاص است. در عین حال، زیارت مراقد مطهر معصومین: برای کسب اجر اخروی یا رسیدن به خواسته دنیایی، منافاتی با اخلاص ندارد؛ اما چنانکه گفته شد، زیارت با چنین نیتها و انگیزههایی، مانع کسب بهره عظیم و والا از زیارت میشود. زیارت مراقد مطهر معصومین: نیز عبادت است و هر قدر نیت افراد در این عمل، پاکتر و بهدور از شائبههای غیر الهی باشد، تأثیر آن بر روح و روان زائر و نقش آن در ارتقای شخصیت و سرنوشت ابدی او، بیشتر خواهد بود. روشن است که این امر، هیچ منافاتی با درخواست حاجتهای دنیوی یا اخروی از آنان ندارد؛ اما میتوان گفت که اخلاص بیشتر، زمینه برآورده شدن چنین حاجتهایی را به نحو بهتری فراهم میکند. هر قدر اخلاص انسان در عبادت بیشتر باشد، اثرگذاری آن بر حیات و سرنوشت آدمی در دنیا و آخرت بیشتر خواهد بود.
سؤالی که در اینجا مطرح میشود، این است که زائران مراقد مطهر اهل بیت: چگونه میتوانند اخلاص خود را در انجام این عمل بزرگ تقویت کنند؟ آنان چگونه میتوانند نیت خود را از همه شائبهها و آلودگیها به مسائل دنیوی پاک سازند و کار خود را صرفاً برای خدا انجام دهند؟ در ادامه، روشها و راهکارهایی را برای تقویت اخلاص در زائرانِ مراقد مطهر اهل بیت: مورد بررسی قرار میدهیم.
1. توجه به جایگاه معصومین: در نظام هستی
اهل بیت عصمت و طهارت: از موقعیت ممتازی در عالم برخوردارند. در این باره میتوان به موارد زیر، به اجمال اشاره کرد:
الف) برگزیدگان خدا
آن بزرگواران، برگزیدگان خدای متعال هستند. بندگی و انجام وظیفه در قبال خداوند با نهایت توان، آنان را برگزیدة خداوند ساخته است. امام علی7 درباره آیه (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا)؛ «سپس این کتاب [آسمانی] را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم» (فاطر: 32)، فرمود: «فَنَحْنُ الَّذِینَ اصْطَفَانَا اللهُ مِنْ عِبَادِهِ وَ نَحْنُ صَفْوَةُ اللهِ»؛ «ما آنهایی هستیم که خدا از میان بندگانش برگزید و ما برگزیدگان خداوندیم» (مجلسی، 1403ق، ج33، ص270).
ب) برخورداری از ولایت تکوینی
ولایت تکوینی یعنی سلطه و قدرت تصرف و نفوذ اراده انسان در عالم تکوین و جهان آفرینش. میزان آن نیز به مقدار قرب فرد به پروردگار بستگی دارد. به عقیده شیعه، در کره زمین و در هر زمانی، همواره انسانی کامل، که نفوذ غیبی بر جهان و انسان دارد و ناظر بر ارواح و نفوس و قلوب است و دارای نوعی تسلط تکوینی بر جهان و انسان است، وجود دارد. از نگاه شیعه، اهل بیت: از این موقعیت برخوردارند (جانمحمدی، 1383ش، ص23).
ج) وساطت در روزیدهی به انسانها
اهل بیت: بندگان صالح و واسطههای فیض از مبدأ فیاض الهیاند. هر نعمتی که به صورت عام یا به شخص خاصی داده میشود، از مجرای این بزرگواران است. امام صادق7 فرمود:
بِنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَ أَیْنَعَتِ الثِّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَ بِنَا یَنْزِلُ غَیْثُ السَّمَاءِ وَ یَنْبُتُ عُشْبُ الْأَرْضِ... (کلینی، 1407ق، ج1، ص144).
به برکت ما درختان ثمر میدهند و میوهها میرسند و نهرها جاری میشوند و باران از آسمان میبارد و گیاه از زمین میروید... .
د) ولایت تشریعی
ولایت تشریعی یعنی اختیار قانونگذاری، برنامهریزی و راهنمایی مردم در تمام شئون زندگی. قیام به تشریع، دعوت به دین، تربیت مردم، حکومت میان آنان و همچنین قضاوت برای رفع مشکلات، از شاخههای ولایت تشریعی است که برای پیامبر و اوصیای معصوم آن حضرت ثابت است (جانمحمدی، 1383ش، ص26). امام صادق7 فرمود:
إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ رَسُولَهُ حَتَّى قَوَّمَهُ عَلَى مَا أَرَادَ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ ذِکْرُهُ: (ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا)؛ فَمَا فَوَّضَ اللهُ إِلَى رَسُولِهِ فَقَدْ فَوَّضَهُ إِلَیْنَا (کلینی، 1407ق، ج1، ص268).
خدای عزّوجلّ رسولش را تربیت کرد تا همانگونه که میخواست، او را استوار ساخت. سپس امور را به او واگذار کرد و فرمود: «آنچه را رسول خدا برای شما آورده، بگیرید [اجرا کنید] و از آنچه نهی کرده، خودداری نمایید»؛ پس آنچه را خدا به پیغمبرش واگذار کرده، به ما واگذار کرده است.
اینها بیانکننده فقط بخشی از جایگاه و موقعیت اهل بیت: در نظام هستی است. آگاهی از این امور، آدمی را در مقابل آن بزرگواران خاضع میگرداند؛ انگیزه آدمی را در زیارت ایشان تقویت میکند و هرگونه انگیزه خارج از زیارت خالصانه را از قلب آدمی میزداید.
2. کنار زدن پردههای موجود از روی محبت انسان به مزور
محبت به اهل بیت: شرط اساسی در پذیرش اعمال و عبادات و آمرزش گناهان است. با محبت ایشان است که آدمی وارد بهشت میشود. در حدیثی از رسول خدا9 میخوانیم:
مَنْ رَزَقَهُ اللهُ حُبَّ الْأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَقَدْ أَصَابَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلَا یَشُکَّنَّ أَحَدٌ أَنَّهُ فِی الْجَنَّةِ (شیخ صدوق، 1356ش، ج2، ص515).
کسی که خداوند، محبت امامان از اهل بیت مرا روزی او کرده باشد، بدون شک خیر دنیا و آخرت را به دست آورده است. پس هیچ شکی نداشته باشد که او در بهشت خواهد بود.
زائران اهل بیت:، که با شور و شوق قدم در راه زیارت آن بزرگواران میگذارند، دلهایشان آکنده از مهر و محبت ایشان است. دلیل اصلی اقدام به زیارت نیز همین است. اگر محبت و علاقهای میان دو نفر وجود نداشته باشد، ابراز علاقه یکی از آن دو به دیگری، چیزی جز چاپلوسی و تملق نخواهد بود؛ درحالیکه میدانیم زائران مراقد مطهر اهل بیت:، واقعاً آنان را دوست دارند و از روی علاقه به زیارت اقدام میکنند.
با این حال، گاه پردههایی روی عشق و علاقه زائران به آن بزرگواران را میپوشاند و مانع درخشش و اثرگذاری فوقالعاده آن در روح و روان آنان میشوند. برای مثال، گاه زائر، خواهان رفع مشکلی است که در زندگی به آن دچار شده یا خواستار آمرزش گناهانی است که از او سر زده. اینگونه خواستههای زائر از اهل بیت:، ممکن است مانع از آن شوند که فرد، طعم واقعی و خالصانه زیارت را در عمق وجودش بچشد و از آن بهره ببرد.
برای رهایی از این مشکل، لازم است زائر با خود خلوت کند و درباره این موضوع بیندیشد. باید در وجود و در نهاد خود ببیند که هدف اصلی او از زیارت، نه برآورده شدن خواستهها، بلکه محبت و علاقه او به معصومین: است؛ طوریکه حتی اگر این خواستهها و نیازها هم مطرح نبودند، او یقیناً به زیارت اقدام میکرد. در این حالت، اگر کسی از او بپرسد که چرا به زیارت میروی، خواهد گفت عشق و محبت آن بزرگواران، مرا به سوی زیارت و ملاقات آنان میکشاند. در این صورت، برآورده شدن حاجات دنیوی و اخروی، انگیزههای تبعی خواهند بود، نه انگیزه اصلی. به این ترتیب، زائر پردههای آویختهشده در مقابل نیت واقعی خود از زیارت را کنار میزند و با اخلاص کامل، به زیارت اقدام میکند.
3. توجه به محبت معصومین: به پیروان و زائرانشان
اهل بیت عصمت و طهارت:، پیروانشان را دوست دارند و به آنان لطف و محبت میکنند. خداوند در توصیف رسول خدا9 میفرماید:
(لَقَدْجاءَکُمْرَسُولٌمِنْأَنْفُسِکُمْعَزیزٌعَلَیْهِماعَنِتُّمْحَریصٌعَلَیْکُمْبِالْمُؤْمِنینَرَؤُفٌرَحیمٌ) (توبه: 128).
به یقین، رسولى از خود شما به سویتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.
همه اهل بیت: با مؤمنان، مهربان و رئوفاند. زیارتنامههای آنان شاهدی بر این مدعاست. برای مثال، در زیارت امام علی: در شب مبعث اینگونه آمده:
کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالًا فَحَمَلْتَ أَثْقَالًا مَا عَنْهُ ضَعُفُوا وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا وَ شَمَّرْتَ وَ عَلَوْتَ إِذْ هَلِعُوا وَ صَبَرْتَ إِذْ جَزِعُوا کُنْتَ عَلَى الْکَافِرِینَ عَذَاباً صَبّاً وَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ غَیْثاً وَ خِصْباً وَ عِلْماً (شهید اول، 1410ق، ص103).
برای مؤمنان، پدری مهربان بودی که تحت سرپرستی تو قرار گرفتند. بارهای سنگینی را که تحملش را نداشتند، به دوش کشیدی و نگهداری کردی آنچه را که ایشان ضایع کردند و مراعات کردی آنچه را که اهمال کردند، و دامن به کمر زدی وقتی ترسیدند و برآمدی هنگامی که بیتابی کردند و بردباری کردی، وقتی جزع کردند. تو بر کافران، عذابی ریزان و باخشونت و خشم بودی، و نسبت به مؤمنان، بارانی پُربرکت و نعمتی و دانشی فراوان بودی.
همچنین در زیارت جامعه کبیره درباره همه ائمه: میخوانیم: «وَ شَأْنُکُمُ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْق» (شیخ صدوق، 1413ق، ج2، ص616)؛ «شأن و جایگاهتان حق و راستی و مهربانی است».
توجه به اینکه اهل بیت: به پیروان و زائرانشان توجه میکنند، آنان را دوست دارند، به آنان محبت میورزند و در مشکلات یاریشان میکنند، موجب میشود که زائر نیز با کنارگذاشتن انگیزههای شخصی، از روی اخلاص واقعی به زیارت ایشان اقدام کند.
4. اصلاح نگرش خود به زیارت
الف) زیارت، مواجهه و ملاقاتی است واقعی
وقتی انسان میخواهد یکی از اهل بیت: را زیارت کند، لازم است متوجه باشد که اهل بیت:، هماکنون هم، که قرنها از مرگ ظاهری آنها میگذرد، زندهاند؛ او را میبینند؛ سخنان او را میشنوند و او واقعاً در حال شرفیابی به محضر ایشان است. در اذن دخول به محضر معصومین: میخوانیم:
أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی (کفعمی، 1405ق، ص473).
و میدانم که فرستادهات و جانشینانت، که درود بر ایشان باد، زندهاند و نزد تو به ایشان روزی داده میشود؛ جایگاهم را میبینند و سخنم را میشنوند و سلام مرا پاسخ میدهند.
توجه داشتن به این مطلب در زیارت، باعث میشود انسان، زیارت را با روحیه بهتر و توجه خاص انجام دهد. او خود را واقعاً در خانه آن معصوم و در حضور او میبیند و با پیشوای خود، به گونه واقعی سخن میگوید. به این ترتیب، هر چیزی که ممکن است اخلاص زائر را خدشهدار سازد و نیت او را به اموری غیر از زیارت و دیدار با مزور آلوده کند، کنار میرود.
ب) زیارت، ارتقا بخش وجود زائر
زیارت اهل بیت: عبادتی بزرگ، و نزد خداوند از اهمیت بالایی برخوردار است. روایات رسیده از معصومین:، بر اجر و ثواب عظیم زیارت اهل بیت: دلالت میکنند. با این حال، نقش زیارت فقط به برآورده کردن حاجات و خواستههای دنیوی، کسب ثواب اخروی یا آمرزیده شدن گناهان و دوری از دوزخ خلاصه نمیشود. از اینها مهمتر، نقشی است که در تکامل وجود انسان ایفا میکند. عبادات و از آن میان زیارت مراقد مطهر، با ارتقا بخشیدن به وجود آدمی، او را شایسته قرب الهی و بهرهمندی از نعمتهای بیکران او در بهشت میسازند؛ چنانکه در روایات وارد شده: زیارت امام حسین: مثل زیارت خدا در عرش است (طوسی، 1407ق، ج6، ص46) که حکایت از نقش فوقالعاده این عمل در قرب به خدا دارد.
به این ترتیب، لازم است زائران به دنبال افزایش شایستگیهای وجود خود باشند و این، در سایه مراتب بالاتر اخلاص فراهم میشود. انگیزههای سطح پایین، مثل زیارت برای کسب ثواب اخروی یا دوری از دوزخ، از اثرگذاری این عمل بر وجود و شخصیت انسان میکاهد و مانع سیر تکاملی انسان میشود.
ج) زیارت، استحکامبخش مأوا و پناهگاه انسان در دنیا و آخرت
اهل بیت: پناه و پناهگاه پیروانشان هستند. از آنجا که آنان مقربان درگاه الهی و از جایگاه والایی نزد خداوند برخوردارند و همچنین به دلیل موقعیتشان در مقام وسایط فیض الهی، پناهگاهی محکم و مایه آرامش و اطمینان خاطر پیروانشان در دنیا و آخرتاند. از سوی دیگر، میزان بهرهمندی از این پناهگاه برای همه پیروان، به یک اندازه نیست. هر قدر افراد از تقوای بالاتری برخوردار، و همچنین ارتباط قویتری با آن بزرگواران داشته باشند، بهتر و بیشتر میتوانند به ایشان تکیه کنند و در دنیا و آخرت از یاری آنان برخوردار شوند.
زیارت اهل بیت: از مهمترین راههای تقویت ارتباط با ایشان است. هنگام زیارت، زائر با معصومین: ارتباط نزدیک برقرار میکند، با ایشان سخن میگوید، باور و اعتقاد، و عشق و محبت خود را به آنان ابراز میکند و میخواهد به ایشان بگوید که در عمل نیز میکوشد پیروشان باشد. اینها تقویت آن پناهگاه محکم و اطمینانبخش و قرار گرفتن در پناه آن قلعة محکم الهی و بهرهمندی از ثمرات آن در دنیا و آخرت است (حیدری، 1397ش، ص22-28).
5. توجه به محتوای زیارتنامهها در زیارت
زیارتنامههای اهل بیت:، که در کتب روایی آمدهاند، گنجینهای بزرگ از معارف و آموزههای دینی هستند که دقت در آنها میتواند انگیزه و نیت زائر را اصلاح و تقویت کند. محتوای زیارتنامهها در زمینه ویژگیهای معصومین: و مصائب آن بزرگواران، زائر را به اوج میبرد، نگاه او را به زیارت ارتقا میبخشد، محبت وی به معصومین: را افزون میسازد و در نهایت، نیت او از زیارت را اصلاح میکند و بر اخلاص او در زیارت میافزاید. برای مثال، عبارات نخست زیارت جامعه کبیره را مرور میکنیم:
السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلَائِکَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْیِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْکَرَمِ وَ قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِیَاءَ النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْیَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أَرْکَانَ الْبِلَادِ وَ أَبْوَابَ الْإِیمَانِ وَ أُمَنَاءَ الرَّحْمَنِ وَ سُلَالَةَ النَّبِیِّینَ وَ صَفْوَةَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِتْرَةَ خِیَرَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکَاتُهُ (شیخ صدوق، 1413ق، ج2، ص610).
توجه و دقت در این تعاریف بلند از ائمه اطهار:، آدمی را مجذوب آن بزرگواران میکند، خواستهها و انگیزههایی را که از جایگاه عمل انسان میکاهد، کنار مینهد و به این ترتیب، انگیزه و نیت آدمی را در زیارت ایشان خالصتر میسازد.
نتیجهگیری
زیارت اهل بیت: آنگاه نقش و تأثیر واقعی را در رساندن انسان به قرب پروردگار و نیل به کمال واقعی ایفا میکند که عشق و علاقه او به آن بزرگواران، او را به انجام زیارت سوق دهد و این، امری تحققپذیر، و با کوشش و بهکاربستن راهکارهای ذکرشده ممکن است. برخورداری از اخلاص بالا، هیچ منافاتی با بیان خواستههای دنیوی یا درخواست نجات از دوزخ یا ورود به بهشت ندارد؛ مهم آن است که انگیزه اولیه و اصلی فرد از زیارت، ملاقات با اولیای الهی و کسب فیض از این دیدارها باشد.
منابع
* قرآن کریم (ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تحقیق و تصحیح هیئت علمی دارالقرآن الکریم دفتر مطالعات تاریخ و معارف، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1380ش).
آمدی، عبدالواحد بن محمد (1366ش). غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم.
جانمحمدی (قره باغی)، علی (1383ش). ولایتدرپرتوآیات، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
حیدری، مجتبی (1397ش). درآمدیبرروان شناسیزیارت، تهران، نشر مشعر.
شریفرضی، محمد بن حسین (1414ق). نهجالبلاغه (نسخه صبحی صالح)، قم، دارالهجره.
شهید اول، محمد بن مکی (1410ق). المزارفیکیفیةزیاراتالنبیوالأئمة، قم، مدرسه امام مهدی[ .
شیخ صدوق، محمد بن علی (1356ش). الخصال، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1413ق). منلایحضرهالفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین.
طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیبالأحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
فیض کاشانی، محمد بن شاهمرتضی (1417ق). المحجةالبیضاءفیتهذیبالإحیاء، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین.
کفعمی، ابراهیم بن علی (1405ق). المصباح (جنةالأمانالواقیةوجنةالایمانالباقیة)، قم، دارالرضی (زاهدی).
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق).الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
مجتبوی، سیدجلال الدین (1377ش). علماخلاقاسلامی، تهران، انتشارات حکمت.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق). بحارالأنوارالجامعةلدررأخبارالأئمةالأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
مصطفوی، حسن (1360ش). التحقیقفیکلماتالقرآنالکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرکالوسائلومستنبطالمسائل، قم، مؤسسه آل البیت: .