نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
مدیر گروه اخلاق و اسرار پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
کلیدواژه‌ها
از زمان حضور معصومین: کتابت حدیث مورد توجه اصحاب و یاران ایشان بوده است. محدثین در زمینههای مختلف به جمعآوری، باب بندی و تألیف کتابهای مستقل روائی میپرداختند. یکی از رشتههایی که تألیف کتابهای مستقل حدیثی در آن رونق زیادی پیدا کرد، جمعآوری روایات مربوط به زیارت و زیارتنامههای رسول خدا۹ و خاندان مطهر ایشان بود که در آثاری با عنوان «المزار» جمعآوری شدند.
ابی الحسن علی بن مهزیار اهوازی دورقی کتاب المزار را تألیف کرد. محمد بن حسن صفار متوفی ۲۹۰ هجری قمری و ابوالقاسم سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی متوفای ۳۰۱ هجری قمری کتابی با عنوان «المزار» تألیف کردند.ابن قولویه قمی متوفای ۳۶۷ هجری قمری کتاب «کامل الزیارات» را تألیف نمود. ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بابویه قمی معروف به شیخ صدوق متوفای ۳۸۱ هجری قمری کتاب «زیارات قبور الائمه» و «جامع زیاره الرضا۷» را تألیف کرد. محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید متوفای ۴۱۳ هجری قمری کتاب المزار و یا مناسک المزار را تألیف نمود. ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی متوفای ۴۶۰ و سید بن طاووس متوفای ۶۶۴ هجری قمری و شهید شیخ شمس الدین محمد بن مکی متوفای ۷۸۶ معروف به شهید ثانی کتاب «المزار» تألیف کردند.
این شیوه در طول تاریخ توسط علمای شیعه ادامه داشته است و در هر عصر و
زمانی روایات زیارت و زیارتنامههای معصومین: با اسلوب و روشهای جدیدی به
زبانهای فارسی و عربی تدوین میشدهاند. ما در این مقاله به بررسی بعضی از آثاری تألیف شده که روایات، فضیلت قبر و تربت، فضیلت زیارت، اوقات زیارتی و آداب زیارت، کیفیت زیارت و زیارتنامههایی که برای معصومین: وارد شده است و با عنوان مزار شناخته میشوند، میپردازیم.
کامل الزیارات
۱. مؤلف و پیشینه اثر
این کتاب را شیخ ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن جعفر بن موسى بن مسرور بن قولویه قمى (وفات ۳۶۷ یا ۳۶۹ق) تألیف کرده است (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، مقدمه، ص۷). این اثر ارزشمند با نامهای مختلف شناخته میشود. نجاشى از این کتاب به الزیارات تعبیر مىکند و شیخ طوسی در کتاب فهرست از آن به جامع الزیارات تعبیر کرده است (همان، ۱۳۵۶ ش مقدمه، ص۶).
مشهورترین نام آن کامل الزیارة است. اگر چه به آن کامل الزیارات و کتاب المزار نیز گفتهاند ولی در فهرستهایی که امروزه وجود دارد و در چاپهایی که صورت میگیرد نام کامل الزیارات براى آن نهاده شده است.
این کتاب از معتبرترین کتابهاى روایى شیعه در حوزه زیارات است که هزار سال از زمان نگارش آن مىگذرد و پیوسته علما و فقهاى شیعه به آن توجه میکردهاند. روایات این کتاب در منابع مهم روایى شیعه نقل، و به آنها استناد شده است (همان، ۱۳۵۶ ش، مقدمه، ص۸).
کامل الزیارات شامل مجموعه روایاتى از ائمه: درباره شیوه، ثواب و فضل زیارت رسول خدا۹، امامان و امامزادگان: است (همان، ۱۳۵۶ش، ص۵- ۱۰).
ویژگى مهم کامل الزیارات این است که از غیر معصومین: روایت نقل نکرده و راویان آن را توثیق عام کرده است؛ یعنى ابن قولویه در آغاز کتاب تمام کسانی را که در سلسله سند روایات وجود دارند توثیق کرده و میگوید: «و لا اخرجت فیه حدیثا روی عن الشذاذ من الرجال» (همان، ۱۳۵۶ش، ص۴) و این کمکى بزرگ براى توثیق بسیارى از راویان حدیث شیعه است که نامى از آنها در کتابهاى رجالى نیامده یا توثیق نشدهاند. این کتاب شامل ۷۵۵ حدیث است که در ۱۰۸ باب تنطیم شده است .
۲. نسخهشناسی
تا کنون چند نسخه خطى از این کتاب شناسایی شده که در کتابخانههای زیر نگهداری میشود:
الف) کتابخانه علامه کاشف الغطا در نجف اشرف.
ب) کتابخانه آیتالله خوانسارى.
ج) کتابخانه سیدحسن صدر، صاحب کتاب تأسیس الشیعه (پاکنیا، مبلغان، ۱۳۸۷ش، شماره ۱۰۶).
د) کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران به خط محمدشفیع کرمانی (تاریخ کتابت: ۱۰۹۳ق).
هـ) کتابخانه آستان قدس رضوی به خط سیدابوالقاسم نجفی (احمدی، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۶).
کتاب کامل الزیارات بارها به زیور چاپ آراسته شده است؛ مثلاً یک نسخه در سال ۱۳۵۶ قمری، با تحقیق علامه عبدالحسین امینی و تصحیح علیاکبر غفاری و مقدمه محمدعلی اردوبادی، در چاپخانه مرتضویه نجف منتشر شده است (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، مقدمه، ص۱-۴).
کتاب المزار
۱. پیشینه کتاب المزار
مؤلف این کتاب، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان عکبرى بغدادى، معروف به شیخ مفید (۳۳۶ - ۴۱۳ق) است. او از چهرههاى برجسته فقهاى شیعه در نیمه دوم قرن چهارم هجرى است.
این اثر با نامهاى المزار الصغیر و مناسک المزار نیز شناخته میشود (احمدی، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۹).
شیخ مفید در این کتاب روایاتى را که درباره زیارت پیامبر۹، ائمه معصومین: و آداب آن و زیارتنامههایی که برای هر یک از معصومین: نقل شده را جمعآورى کرده است.
این کتاب از معتبرترین منابع زیارتى و دعا به شمار مىآید که علما و بزرگان شیعه به آن اعتماد دارند و به آن استناد میکنند؛ مثلاً:
الف) شیخ طوسى یکى از برجستهترین شاگردان شیخ مفید است که بخشهاى گستردهاى از این کتاب را در کتابهای خود (مانند تهذیب الأحکام و مصباح المتهجد) نقل کرده است.
ب) سیدعبدالکریم بن طاووس در کتاب ارزشمند خود فرحة الغری، از این کتاب بهره زیادی برده است.
ج) کفعمى در کتابهاى البلد الأمین و المصباح، ابن مشهدی در المزار الکبیر و مجلسی در مزار بحارالانوار از این اثر ارزشمند نقل روایت کردهاند (مفید، ۱۴۱۳ق، مقدمه، ص۱۲).
۲. انگیزه نگارش کتاب
شیخ مفید در آغاز کتاب انگیزه خود از نگارش این کتاب را اینگونه بیان مى کند:
با توجه به اینکه کتابى مستقل در زیارت ائمه: از علماى اصحاب نگاشته نشده است، تصمیم بر نگارش کتابى گرفتم که مشتمل بر آداب حرکت به سوی زیارت دو امام بزرگوار، حضرت على۷ و امام حسین۷، و شیوه زیارت ایشان و آنچه در مشهد ایشان لازم است انجام گیرد، باشد. (مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳).
البته شیخ مفید بعداً در بخش دوم کتاب، زیارت پیامبر۹ و دیگر ائمه: را نیز به آن اضافه میکند.
شیخ مفید کتاب المزار را به سبک کتابهاى روایى به نگارش درآورده است؛ یعنى قبل از هر روایت، سند آن را آورده و سپس متن روایت را از امام معصوم۷ نقل مىکند.
۳. محتوای کتاب المزار
الف) در بخش اول روایات مربوط به فضیلت و آداب زیارت امیرالمؤمنین۷ و بعضی از اماکن همجوار آن حضرت (مثل مسجد کوفه و مسجد سهله) ذکر شده است. همچنین روایات مربوط به فضیلت و وجوب زیارت امام حسین۷، ثواب بسیار و آثار مادی و معنوی آن، آداب ویژه زیارت آن حضرت و زیارت حضرت علی اکبر و حضرت عباس نیز نقل شده است.
ب) بخش دوم این کتاب عبارت است از: فضیلت زیارت رسول خدا۹ و آداب زیارت آن حضرت، فضیلت زیارت حضرت زهرا۳ و آداب زیارت ایشان، فضیلت زیارت امام حسن۷ و سایر ائمه معصومین: و آداب زیارت آنها، زیارات جامعه و زیارات مربوط به همه ائمه، زیارت نیابتی و آداب و ثواب آن، فضیلت زیارت قبور شیعیان.
۴. نسخهای کتاب
از این اثر ارزشمند چند نسخه وجود دارد:
الف) نسخهای که تاریخ پایان نگارش آن به روز شنبه آخر محرم ۹۵۷ قمری باز میگردد. اگر چه نویسنده آن مشخص نیست، ولی واقف آن دختر میرزارضاخان بن محمدحسن نائینی است. این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی با شماره ۴۵۰ نگهداری میشود (مفید، ۱۴۱۳ق، مقدمه، ص۱۲).
ب) نسخه دیگری که در کتابخانه مسجد گوهرشاد با شماره ۱۰۷۷ نگهداری میشود. البته تاریخ استنساخ و فرد ناسخ معلوم نیست (همان).
ج) کتاب المزار در زمان نادرشاه افشار به فارسى ترجمه شده که نسخهاى از آن را نادرشاه در سال ۱۱۴۵ قمری وقف آستان قدس رضوى کرده است (احمدی، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۹).
د) نسخه موجود و چاپشده کتاب المزار شیخ مفید در قم با تحقیق مؤسسه امام مهدی[ درسال ۱۴۰۹قمری منتشر شده است.
مصباح المتهجد و سلاح المتعبد
۱. نویسنده و پیشینه کتاب
این کتاب تألیف شیخ طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى(۳۸۵- ۴۶۰ق) معروف به شیخ الطایفه، در موضوع ادعیه و زیارات است.
شیخ طوسى در این کتاب روایات عبادات و زیارات و متن ادعیه، زیارات و بخشى از احکام فقهى مربوط به عبادات را، که در طول سال مستحب است، جمعاوری کرده است.
کتاب مصباح المتهجد از کتابهاى معتبر روایى شیعه به شمار مىآید و از زمان نگارش تا به حال پیوسته علما و مردم به آن توجه کردهاند. علماى بزرگ شیعه نیز آن را خلاصه، ترجمه و شرح کردهاند و تألیفات فراوانى در رابطه با آن نگاشتهاند.
این کتاب از منابع مهم کتابهاى دعا و زیارتی است که بعد از شیخ طوسى تا این زمان نوشته شده است. کتابهایى که علماى شیعه درباره دعا و زیارت نگاشتهاند (مانند مصباح کفعمی، إقبال الأعمال سید ابن طاووس و مفاتیح الجنان شیخ عباس قمى)، از این کتاب استفاده فراوان کردهاند.
۲. تلخیصهای مصباح المتهجد
الف) با توجه به استقبال فراوانى که از این کتاب شد، شیخ طوسى خود تصمیم به خلاصه کردن این کتاب گرفت تا عموم بهتر استفاده کنند و نام آن را مصباح المتهجد صغیر نهاد (آقا بزرگ تهرانی، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۱۸).
ب) علماى دیگرى نیز این کتاب را خلاصه کردهاند؛ از جمله:
یک - شیخ نظام الدین سلیمان بن حسن مهرشتى کتاب مصباح المتهجد را تلخیص و نام آن را قبس الإصباح فی تلخیص المصباح گذاشته است (همان، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۳۰).
دو - علامه حلى به درخواست محمد بن قوهدى (وزیر کتاب) مصباح المتهجد را خلاصه کرده و نام آن را منهاج الصلاح فی مختصر المصباح گذاشته است (همان، ۱۴۰۳ق، ج۲۳، ص۱۶۴).
سه - سیدعلی بن حسین باقی قرشی، مشهور به ابن باقی، تلخیص خود را اختیار المصباح نام نهاده است (همان، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۱۹۰).
چهار - میرزا حاتم بن نظام الملک نام تلخیص خود را ضیاء الثقلین گذاشته است (همان، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۲۳).
پنج - سیدعبدالله شبر، مصباح را ترجمه و آن را مختصر المصباح نام گذاشت (همان، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۱۸).
۳. ترجمههای مصباح المتهجد
علماى بزرگى نیز این کتاب را ترجمه کردهاند؛ مانند:
الف) ترجمهای متعلق به سال ۱۰۸۶ قمری از مترجمی ناشناخته است (احمدی، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۳).
ب) سیدعلى بن محمد بن اسد الله امامى اصفهانى، معاصر با سیدعلی طباطبایی (معروف به صاحب ریاض) نیز مصباح المتهجد را ترجمه کرده است.
ج) شیخ عباس قمى کتاب مصباح المتهجد را در سال ۱۳۳۱ قمری به فارسى ترجمه کرده است. این کتاب در حاشیه کتاب مصباح به چاپ رسیده است (همان، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۳۷).
۴. شرحهای مصباح المتهجد
علماى بزرگى نیز بر کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسى شرح نگاشتهاند؛ مانند:
الف) سیدزینالدین على بن عبدالحمید حسینى نجفى
ب) دو شرح مفصل و مختصر از شیخ خضر رازی نجفی، شاگرد شریف جرجانی: یکی با نام جامع الدرر و دیگری با نام مفتاح الغرر ثبت شده است.
ج) شرح ابن ابیجمهور احسائی با نام معین الفکر
د) شرح علی بن عبدالکریم نیلی با نام ایضاح المصباح
هـ) شرح عبدالوحید بن نعمتالله استرآبادی، شاگرد شیخ بهائی با نام فتح الباب (همان، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۶۶؛ احمدی، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۳)
۵. نسخهشناسی
از کتاب مصباح المتهجد نسخههای متعددی وجود دارد که در کتابخانههای زیر نگهداری میشود:
الف) نسخهای در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری میشود که تاریخ نگارش آن به چهل سال بعد از وفات شیخ طوسی (سال ۵۰۲ق) برمیگردد.
ب) نسخه عنایتالله بن اشرف حسینی که در تاریخ ۱۰۳۹قمری نسخهبرداری شده است.
ج) نسخهای به قلم محمدهاشم بن شاهمحمود که در تاریخ ۱۰۷۵قمری استنساخ شده است.
د) نسخهای در کتابخانه شیخ اسماعیل انصاری که تاریخ نگارش آن ۱۰۸۲ قمری است.
هـ) نسخهای به خط محمدباقر بن محمدمهدی مشهدی که در تاریخ ۱۱۰۹ قمری تحریر شده است.
و) نسخهای که نویسنده آن ناشناس است و در تاریخ ۱۱۱۶ قمری نسخهبرداری شده است.
ز) نسخهای چاپشده که متعلق به شیخ عباس قمی، صاحب مفاتیح الجنان، است (احمدی، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۲).
المزار الکبیر
۱. مؤلف و پیشینه اثر
المزار الکبیر اثر ابوعبداللّه محمد بن جعفر بن علی مشهدی حائری معروف به ابن مشهدی (م۶۱۰ق)، کتابى است که انواع و اقسام زیارات مشاهد مشرفه معصومین: را دربردارد. در خلال زیارات، اعمال مسجد کوفه، اعمال ماههاى رجب و شعبان و رمضان و ادعیه وارده در این ماهها، اعمال مختص هر شب و روز و دعاهاى ایام هفته و تعقیبات نمازهاى یومیه و... نیز ذکر شده است. در برخى از زیارات و ادعیه مؤلف طریق روایت خود به امام معصوم را هم ذکر میکند. این کتاب در هشت بخش و هر بخش را در چند باب تنظیم شده است.
کتاب مزار ابن مشهدی از کتبی است که عالمان بزرگی نظیر سید بن طاووس در مصباح الزائر، عبدالکریم بن طاووس در فرحة الغری، مجلسی در بحار الانوار و ... به آن استناد کردهاند. علامه مجلسی میگوید از روایات آن فهمیدم که کتاب معتبری است (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، مقدمه، ص۸).
میان متأخرین آیتالله خوئی، در اعتبار کتاب المزار الکبیر ابن مشهدی تردید کرده است. وی ابن مشهدی را شخصی مجهولالهویه میداند و میگوید: «أنه لم یظهر اعتبار هذا الکتاب فی نفسه، فإن محمد بن المشهدی لم یظهر حاله، بل لم یعلم شخصه» (خوئی، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۱). اما بیشتر عالمان او را توثیق و تأیید کرده و اعتبار کتاب المزار الکبیر را پذیرفتهاند؛ از جمله: شهید اول (شهید اول، ۱۴۱۰ق، ص۶)، شیخ حر عاملی (حر عاملی، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۵۲)، علامه مجلسی (امین، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۰۲)، محدث نوری (امین، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۰۲ ، ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، مقدمه، ص۸)، آقا بزرگ تهرانی (آقا بزرگ تهرانی،۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۳۲۴) سیدمحسن امین (امین، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۰۲) و محدث قمی (به نقل از امین، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۰۲).
۲. شیوه اسناد
روایات، دعاها، آداب وزیارتنامههای این کتاب از نظر بیان سند و کیفیت نقل به چند دسته تقسیم مىشوند:
الف) روایات، ادعیه و زیاراتى که با سند متصل (از مؤلف تا معصوم) بیان شده است.
ب) روایاتى که سند آن به قبل ارجاع شده است.
ج) روایاتى که سند آن ناقص است.
د) گاه سند مؤلف به شخصى ذکر شده و گفته شده که آن شخص با سند متصل خود اینگونه روایت کرده است، ولى سند راوى به معصوم نیامده است.
هـ) روایاتى که به صورت مقطوعه به امام نسبت داده شدهاند.
و) برخى از اعمال و آداب زیارت که به هیچ معصومى نسبت داده نشدهاند و مشخص نیست از سخنان مؤلف است یا از معصومان: روایت شده است؛ اگر چه محدث نورى، از برخى جملههاى مقدمه کتاب استفاده کرده که تمامى این زیارات و ادعیه، روایات معتبری است که به مؤلف رسیده است (باقریان موحد، ۱۳۸۷ش، ص۷۲).
مصباح الزائر
۱. مؤلف و پیشینه اثر
کتاب مصباح الزائر تألیف سیدرضى الدین، على بن موسى بن طاووس حلى (۵۸۹- ۶۶۴ق) است. جد هفتم ایشان، محمد بن اسحاق، که به خاطر زیبایى و ملاحتش به طاووس مشهور شده بود، از سادات بزرگوار مدینه محسوب مىشد. سید بن طاووس در شهر حله به دنیا آمد و در شهرهای کربلا، نجف، کاظمین و سامرا زندگی کرد و در زمان حمله مغول به بغداد در این شهر ساکن شد و برای حفظ جان مسلمانان به ارشاد مغولان پرداخت و نقیب شیعیان در زمان حکومت مغول بر بغداد شد. وی را به سبب تقوا، مراقبه فراوان و حالات عرفانی «جمال العارفین» خواندهاند (ابن طاووس، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۲).
کتاب مصباح الزائر در زمینه زیارت معصومین: و زیارتنامههای آنان تألیف شده است. بعضی از بزرگان نام این اثر را مِصْباحُ الزّائر وَ جَناحُ الْمُسافر ذکر کردهاند (آقا بزرگ تهرانی، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۰۷). اما در نسخههای چاپی فقط عنوان مصباح الزائر روی جلد ثبت شده است. برخی نام منهاج الزائر را نیز برای کتاب، احتمال دادهاند و گفتهاند: منهاج و مصباح، دو عنوان برای یک تألیف است (کلبرگ، ۱۳۷۱ش، ص۸۲).
از جلوههاى زیباى کتاب، ترتیب منطقى مطالب و روایات است که مؤلف ابتدا آداب سفر را نگاشته و سپس فضیلت زیارت هر امام و بعد زیارت معصومان را ذکر کرده است و با توجه به محل دفن هر معصوم، مطالب مربوط به آن شهر، مساجد و سایر اماکن متبرکه آن را کنار زیارت آن امام بیان و در پایان نیز زیارت امامزادگان و مؤمنان را ذکر کرده است. این ترتیب موجب شده که دسترسى به روایات بسیار آسان باشد.
۲. فصلبندی اثر
این اثر دارای بیست فصل است که تمام فصول آن به زیارت معصومین: میپردازد. فصلهای این کتاب عبارتند از:
فصل اول: مقدمات، آداب و اذکار سفر
فصل دوم: فضیلت زیارت رسول خدا۹
فصل سوم: چگونگی زیارت رسول خدا۹ و اعمال مسجد النبی و زیارت فاطمه زهرا۳ و ائمه بقیع و مدفونین در آن
فصل چهارم: سفارش به زیارت رسول خدا۹ و چگونگی آن از راه دور
فصل پنجم: زیارت امیرالمؤمنین۷ (شامل احادیثی در فضیلت زیارت امیرالمؤمنین، اعمال مسجد کوفه و محل شهادت امیرالمؤمنین، نماز و دعا در مسجد سهله و زیارت انبیای مدفون در عراق)
فصل ششم: زیارات امیرالمؤمنین۷ در زمانهای خاص (غدیر، رجب، مبعث و ...)
فصل هفتم: فضیلت زیارت امام حسن۷
فصل هشتم: زیارات امام حسین۷ (شامل هفت حدیث در فضیلت زیارت در هر زمان، چگونگی زیارت امام حسین۷، زیارت شهدای کربلا، زیارت حضرت عباس۷ و زیارت وداع)
فصل نهم: زیارات امام حسین۷ در زمانهای خاص (شامل احادیثی در فضیلت و چگونگی زیارت عاشورا، اربعین، نیمه رجب، نیمه شعبان، شب قدر، عید فطر و قربان)
فصل دهم: زیارت امام سجاد۷، امام باقر۷ و امام صادق۷.
فصل یازدهم: زیارت امام کاظم۷ و نقل احادیثی در چگونگی زیارت آن حضرت
فصل دوازدهم: زیارت امام رضا۷ و روایاتی درباره اهمیت آن
فصل سیزدهم: زیارت امام جواد۷ و اهمیت آن
فصل چهاردهم: زیارت امام هادی۷ و روایات وارده درباره آن
فصل پانزدهم: زیارت امام حسن عسکری۷ و مادرش
فصل شانزدهم: زیارت امام زمان[، دعاها و زیارتنامههای وارده بر آن حضرت
فصل هفدهم و هجدهم: زیارات جامعه.
فصل نوزدهم: زیارات قبور فرزندان ائمه اطهار: و سلمان و نواب خاص امام زمان[ (ابن طاووس، ۱۳۷۵ش، ص۵۴۱ ـ ۵۴۶)
۳. نسخههای خطی مصباح الزائر
این اثر نسخههای متعددی دارد. سه نسخه از آن در کتابخانه آیتالله العظمی مرعشی نجفی موجود است:
الف) نسخهای که تاریخ استنساخ آن به سال ۱۰۲۴ باز میگردد و با شماره ۴۹۴۶ نگهداری میشود.
ب) نسخهای که در سال ۱۰۸۷ نسخهبرداری شده است و با شماره ۱۶۰ نگهدای میشود.
ج) نسخهای که تاریخ نسخهبرداری آن معلوم نیست و با شماره ۵۹۷ نگهداری میشود (ابن طاووس، ۱۳۷۵ش، ص۹-۱۰).
نسخه چاپ شده فعلی را مؤسسه آلالبیت: در قم بر اساس سه نسخه موجود در کتابخانه آیتالله مرعشی تصحیح و متن زیارات و ادعیه اعرابگذاری شده است.
المزار
۱. مؤلف و پیشینه اثر
المزار تألیف ابوعبدالله شمس الدین محمد بن مکی بن محمد شامی عاملی جزینی معروف به شهید اول است. او اولین فقیه شیعی بود که به این لقب منتسب شد. نسب او از طرف مادر به سعد بن معاذ، رئیس قبیله اوس، میرسد (شهید اول، ۱۴۱۰ ق، ص۴). او در سال ۷۳۴ قمری در شهر جزین لبنان متولد شد و در پنجشنبه، نهم جمادیالاولی ۷۸۶ قمری به شهادت رسید (همانجا). همانگونه که از نام کتاب پیداست، این کتاب منتخب زیارات بوده و درباره اعمال و آداب مشاهد مشرفه معصومین: نگاشته شده است.
۲. فصلبندی کتاب
کتاب مشتمل بر دو باب است که ذیل هر باب چندین فصل و یک خاتمه دارد:
باب اول: در زیارات است. این باب داراى هشت فصل و یک خاتمه است:
فصل اول: زیارت پیامبر اکرم۹ و فاطمه زهرا۳
فصل دوم: زیارت ائمه بقیع:
فصل سوم: زیارت امیرالمؤمنین۷، امام حسین۷، حضرت آدم و نوح۸
فصل چهارم: زیاراتى از امام حسین۷، امام سجاد۸، شهدا، حضرت ابوالفضل العباس۷
و زیارت امام حسین۷ در روز عرفه و اربعین و زیارتهاى مخصوص امام حسین۷
فصل پنجم: زیارت موسى بن جعفر۷
فصل ششم: زیارت امام جواد۷ و زیارت مخصوص کاظمین
فصل هفتم: زیارت امام رضا۷
فصل هشتم: زیارت امامین عسکریین۸ و صاحب الزمان۷ و مادر گرامى ایشان
خاتمه: خاتمه داراى چهار فصل است:
فصل اول: زیارتى کوتاه که در تمام مشاهد مشرفه خوانده مىشود.
فصل دوم: زیارت سلمان فارسى
فصل سوم: زیارت قبور شیعیان
فصل چهارم: نحوه زیارت مشاهد برای اجیر
باب دوم : این باب مشتمل بر هفت فصل و یک خاتمه است:
فصل اول: اعمال مستحبه هنگام ورود به کوفه و زیارت یونس پیامبر۷
فصل دوم: اعمال مسجد کوفه
فصل سوم: فضیلت مسجد سهله و اعمال آن
فصل چهارم: فضیلت مسجد صعصعه و اعمال آن
فصل پنجم: فضیلت مسجد غنى و اعمال آن
فصل ششم: فضیلت مسجد جعفى و اعمال آن
فصل هفتم: فضیلت مسجد بنىکاهل و اعمال آن
خاتمه: این خاتمه نیز داراى سه فصل است:
فصل اول: زیارت مسلم بن عقیل
فصل دوم زیارت هانی بن عروة
فصل سوم: زیارت مختار ثقفى (شهید اول، ۱۴۱۰ ق، ص۲)
البلد الأمین و الدرع الحصین
۱. نویسنده و پیشینه کتاب
کتاب البلد الامین و الدرع الحصین تألیف شیخ تقى الدین إبراهیم بن شیخ زین الدین علی بن شیخ بدر الدین حسن بن شیخ محمد بن شیخ صالح بن شیخ اسماعیل حارثى همدانی21 خارفی عاملى کفعمی لویزى جبعى (کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص۵).
کفعمى (۸۴۰- ۹۰۵ق) برادر شیخ شمس الدین محمد جبعى عاملى، جد شیخ بهایى است (همانجا).
مؤلف در این کتاب آداب واجب و مستحب اعمال عبادی را بیان کرده است؛ مانند آداب تخلى، نماز، کفن و دفن میت و... . سپس ادعیه اوقات مختصه و ادعیه ایام هفته را ذکر کرده و پس از ایام هفته اعمال و ادعیه ماههاى سال را ذکر کرده و ابتداى آن را ماه شریف رجب قرار داده است.
کفعمى زیارات متعددى براى پیامبر۹ و ائمه: ذکر کرده و زیارات ایام مخصوصه را با آداب آن (غسل زیارت و...) آورده است. در پایان نیز مناجاتهاى ائمه و ادعیه وارده در مناسبتهاى گوناگون (دعاى کمیل، جوشن کبیر، جوشن صغیر، دعاى فرج، توسل و...) را ذکر کرده است (همان، ۱۴۱۸ق، ص۶۱۴-۶۱۷).
کفعمى در پایان کتاب خود از بیش از ۲۰۰ کتاب نام برده که از مآخذ کتابش هستند. شیخ آقا بزرگ در الذریعه نام کتابها را ذکر کرده و در ذیل همه آنها اشاره کرده که از منابع البلد الأمین هستند (آقا بزرگ تهرانی،۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۸۴).
۲. چاپ کتاب
کتاب البلد الأمین را یک بار سیدمحمدباقر زوارى اصفهانى و یک بار مولا محمدحسین بن شاه محمد ترجمه کردهاند. البته چون هر دو ترجمه در عهد صفویه بوده، بعضى از صاحبان تراجم احتمال دادهاند که هر دو ترجمه یکى باشد و اشتباهاً به دو نفر نسبت داده شده باشد (همانجا).
متأسفانه در چاپ کنونى کتاب البلد الأمین بسیارى از نکات مهم نسخه اصلی رعایت نشده، از جمله:
الف) نام کتب منبع، که کفعمى در پایان کتاب ذکر کرده بود، حذف شده است.
ب) در نسخه اصلى البلد الأمین تمام صحیفه سجادیه آمده و کفعمى شرحى در پاورقى کتاب بر آن نوشته است که متأسفانه در این چاپ موجود نیست.
ج) در نسخه اصلى کتاب کفعمى رساله دعوات الأسماء فی شرح أربعین إسما من أسماء الله سُهروردى را خلاصه کرده و به آخر کتاب اضافه کرده بوده است که در نسخه حاضر موجود نیست.
د) علاوه بر موارد بالا مصنف حواشى فراوانى بر کتاب شریف البلد الأمین داشته که بنا به نقل الذریعه و اعیان (همانجا) و... بسیار ارزشمند و در نسخههاى آنان موجود بوده است، اما در چاپ حاضر هیچ حاشیه و تعلیقهاى بر کتاب دیده نمىشود.
کتاب البلد الامین در سال ۱۴۱۸ قمری با تصحیح و تعلیق علاء الدین الاعلمی در ۷۳۴ صفحه در مؤسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت لبنان با چاپ حروفی منتشر شده است.
المصباح
۱. مؤلف و پیشینه کتاب
جُنة الأمان الواقیة و جَنة الإیمان الباقیة معروف به مصباح دیگر کتابی است که تقى الدین ابراهیم بن على عاملی معروف به کفعمى(۸۴۰- ۹۰۵ هجرى) در موضوع ادعیه و زیارات تألیف کرده است.
کتاب مصباح بعد از البلد الأمین نوشته شده و در حقیقت منتخب و خلاصهاى از آن است. کفعمى کتاب مصباح را در سال ۸۹۵ هجرى (ده سال قبل از وفاتش) تألیف کرده است (امین، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۸۴).
کتاب مصباح به دلیل مقبولیت عام و توجه گسترده به آن بارها از آن استنساخ شده است؛ به طورى که در همان قرون اولیه تألیف کتاب، خانهها و سرزمینهاى اسلامى را فرا گرفت (امین، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۸۴).
۲. انگیزه تألیف
کفعمى در مقدمه کتاب مىگوید:
کتاب مصباح را از کتابهاى مورد اعتمادى جمعآورى کردم که باید به ریسمان محکم آنها چنگ زده شود و آن را به گونهاى مرتب کردم که خواننده آن را به بالاترین درجات وصول به حضرت حق برساند (کفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۳ – ۴).
قبل از انتشار مصباح کفعمی، مصباح المتهجد شیخ طوسى از مقبولیت بسیار بالائی برخوردار بود و در اکثر خانهها نسخهاى از آن یافت مىشد. اما با آمدن مصباح کفعمى، مصباح المتهجد شیخ طوسى نسخ شد و جاى خود را به مصباح کفعمى داد (امین، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۸۴).
کفعمی در پایان کتاب اسامى منابع خود را ذکر کرده که تعداد آنها به ۲۳۸ عنوان مىرسد و در تدوین مصباح از آنها بهره گرفته است. این کتابها شامل موضوعات دعا، تفسیر، فقه و زیارات مىشوند.
۳. فصلبندی کتاب
مصباح داراى ۵۰ فصل است که ابتداى آن احکام وصیت و طهارت و مقدمات نماز است و با ذکر نمازهاى واجب و مستحب و تعقیبات نماز وارد بحث ادعیه شده است.
اعمال شب و روز و ادعیه مختلف هر یک در فصلهاى جداگانهاى ذکر شده است. از فصل ۴۱ بحث زیارات شروع شده و پس از آن ایام سال را با ذکر ولادتها و شهادتهاى ائمه: بیان کرده است (همانجا). سپس اعمال ماههاى رجب تا ذىالحجة را آورده و در پایان کتاب نیز به عنوان خاتمه آداب دعا را برشمرده است.
۴. تلخیص و حاشیه بر کتاب
الف) الجنة الواقیة نوشته مؤلف که به علت پر حجم بودن مصباح، کفعمى پس از انتشار آن تصمیم به خلاصه کردن آن گرفت و آن را در ۴۰ باب تنظیم کرد. وى اولین کسى بود که کتاب را خلاصه کرده است (کفعمی،۱۴۰۵ق، ص۱).
ب) حواشى بر مصباح
حاشیههای مختلفی بر مصباح نوشته شده است که بعضی از آنها عبارتند از:
یک - الحاشیة علی جنة الأمان، نوشته احمد بن محمد بن على قیومى مصرى
دو - حاشیة علی المصباح، نوشته تقى الدین ابراهیم بن على کفعمى. این حاشیه مهمترین حاشیهاى است که توسط مؤلف بر کتاب مصباح نوشته شده است. این حاشیه حجمى برابر با اصل کتاب دارد و بعضى از آنها را در حواشى صفحات کتاب آوردهاند.
۵. چاپ کتاب
چاپ موجود داراى حاشیههاى ارزشمندى از مصنف است و نسخه بدلهاى کتاب
در حاشیه آمده است. عناوین فصلها و ادعیه نیز با خط درشت در حواشى کتاب ذکر شده است.
کتاب حاضر به خط میرزاعبدالله حائرى تهرانى در سال ۱۳۲۱ قمری نوشته شده و
در چاپخانه مدرسه فخریه تهران چاپ شده است. نسخه حاضر نیز از همان چاپ عکسبردارى شده و چاپ سنگى است. آخرین چاپ این اثر در سال ۱۴۱۴ قمری با تصحیح شیخ حسین الاعلمی، درمؤسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت با چاپ حروفی در ۱۰۱۵ صفحه بوده
است.
تحفة الزائر
۱. مؤلف و پیشینه اثر
کتاب تحفة الزائر اثر محمدباقر مجلسی (م۱۱۱۰ق)، معروف به مجلسی دوم، فرزند محمدتقی مجلسی از علمای بزرگ قرن دوازدهم است. این کتاب به زبان فارسی تألیف شده است. علامه مجلسی درباره انگیزه خود از تألیف این کتاب میگوید:
ازآنجاکه احادیث فراوانی درباره زیارت معصومین: وارده شده است و بیشتر کتب زیارت به زبان عربی نوشته شده است، تصمیم گرفتم کتابی معتبر در زمینه آداب زیارت و زیارتنامههای نقل شده از معصومان به زبان فارسی تألیف کنم تا شیعیان فارسیزبان بتوانند به راحتی از آن استفاده کنند.
او مدعی است که همه مطالب این کتاب را از منابع معتبر نقل کرده است (مجلسی، ۱۳۸۶ش، ص۳ و ۴).
علامه مجلسی کتاب تحفة الزائر را در ماه صفر (۱۰۸۵ق) به پایان رسانده است (درگاهی و تلافی، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۶).
۲. محتوای کتاب
این کتاب در یک مقدمه و دوازده باب و یک خاتمه مرتب شده است که عبارتند از:
مقدمه: سفر و آداب آن
باب اول: ثواب تعمیر و بازسازی قبور رسول خدا۹ و ائمه: و ثواب زیارت و آداب آن در دو فصل.
باب دوم: فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر اکرم۹ و ائمه مدفون در بقیع در ۸ فصل.
باب سوم: فضیلت و چگونگی زیارت امیرالمؤمنین۷ در ۴ فصل.
باب چهارم : فضیلت نجف و کوفه و مساجد آن در ۴ فصل.
باب پنجم: فضایل زیارت امام حسین۷ در ۷ فصل.
باب ششم: فضیلت حائر حسینی و کربلا و تربت امام حسین۷ در ۳ فصل.
باب هفتم: زیارات مطلقه امام حسین۷ و آداب آن و دعاها و زیارتهای روضه مقدسه در ۶ فصل.
باب هشتم : فضیلت و چگونگی زیارت مخصوص امام حسین۷ و زیارت از راه دور در ۵ فصل.
باب نهم : فضیلت و چگونگی زیارت امام کاظم۷ و امام رضا۷ و امام جواد۷ در ۵ فصل.
باب دهم : فضیلت و چگونگی زیارت امام هادی۷ و امام حسن عسکری۷ و امام زمان۷ در ۲ فصل.
باب یازدهم: زیارات جامعه و استغاثه و چگونگی صلوات بر ائمه معصومین: در ۳ فصل.
باب دوازدهم: آداب زیارت به نیابت و زیارت اولاد ائمه: و زیارت سایر بقاع متبرکه در ۴ فصل.
خاتمه : آداب ملاقات زائران ائمه معصومین (مجلسی، ۱۳۸۶ش، ص۷۴۷- ۷۵۵).
۳. نسخهها و ترجمهها
کتاب تحفة الزائر بارها ترجمه، نسخهبرداری و شرح شده است که از جمله آنها عبارتند از:
الف) ترجمه تحفة الزائر به زبان عربی که سیدعبدالله شبر (م۱۲۴۲ق) با عنوان زاد الزائرین نگاشته است (انصاری قمی، ۱۳۶۹ش، شماره ۲۹).
ب) مختصر تحفة الزائر که نویسنده آن ناشناس است و نسخه خطی آن به شماره ۴۸۰۱ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری میشود (همانجا) .
ج) مستدرک تحفة الزائر با نام تحیة الزائر تألیف محدث نوری (م۱۳۲۰ق) است. این اثر آخرین تألیف محدث نوری است که در آن زیاراتی را که علامه مجلسی به دلیل عدم اعتبار نیاورده، به اسناد معتبر و معتمد (همراه با زیارات مخصوصه) ذکر کرده و اتمام آن به دست محدث قمی (م۱۳۵۹ق) انجام گرفته است (همانجا).
۴.چاپ کتاب
بهترین چاپ تحفة الزائر در سال ۱۳۱۴قمری به اهتمام شهید شیخ فضل الله نوری صورت گرفته است. چاپ دیگر کتاب با تصحیح و تحقیق مؤسسه امام هادی و انتشارات پیام امام هادی در سال ۱۳۸۶ شمسی منتشر شده است.
زاد المعاد ـ مفتاح الجنان
مؤلف و پیشینه
اثر علامه محمدباقر مجلسى و شامل ادعیه و اعمال کثیرهاى است که درباره ایام و لیالى در کتب ادعیه وارد شده است. وى این کتاب را در سال ۱۱۰۷ قمری (در اواخر عمر شریفشان) به زبان عربى نوشته است. در پایان این کتاب، کتاب دیگرى وجود دارد که در حاشیه زاد المعاد با عنوان مفتاح الجنان، پیرامون تعقیبات نمازها و زیارات مختلف ائمه و اعمال مربوط به اماکن مشرفه آنان و دعاهایى که در دفع بعضى از امراض و آلام از اهل بیت به سند صحیح وارد شده چاپ شده است. مؤلف مىگوید:
چون از ائمه معصومین ادعیه و اعمال کثیرى نقل شده و من هم اکثر آنها را در کتاب بحار الانوار جمع کردهام و دیدم که تحصیل آنها و عمل به آن براى اغلب مردم به سبب اشتغال آنان به مشاغل دنیوى، میسر نیست، لذا دوست داشتم که در این رساله منتخبى از اعمال سنت و فضایل ایام و لیالى شریفه و اعمالى که به سند صحیح و معتبر وارد شده را بیاورم تا عامه مردم از برکات آن محروم نمانند (مجلسی، ۱۴۲۳ق، ص۹).
اصل کتاب زاد المعاد در ۱۴ باب و یک خاتمه تدوین شده است و در ادامه، کتاب
مفتاح الجنان، که در حاشیه زاد المعاد بوده، به آن اضافه مىشود. در باب یازدهم
کتاب، زیارات رسول اکرم۹ و ائمه هدى: را آورده است (مجلسی، ۱۴۲۳ق،
ص۴۵۴-۵۴۸).
مفاتیح الجنان
۱. مؤلف و انگیزه تألیف
مفاتیح الجنان تألیف عباس بن محمدرضا قمی (۱۲۹۴ ـ ۱۳۵۹ق) مشهور به شیخ عباس و محدث قمی.
شیخ عباس قمی میگوید مفاتیح الجنان را به انگیزه اصلاح کتاب مفتاح الجنان علامه مجلسی نوشته است که در آن زمان رایج و دعاهای بدون سندی در آن بوده است: «برادران دینی از من خواستهاند که دعاهای سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا نموده، به همراه سایر دعاهای معتبر بنویسم» (قمی، ۱۳۸۵ش، ص۱۶).
۲. محتوای اثر
شیخ عباس قمی در تنظیم این اثر ارزشمند از آثار گذشتگان بهره گرفته است و در سه باب دستهبندی کرده است:
باب اول : تعقیبات نماز، اعمال شب و روز و ایام هفته، نمازهای معروف (مثل نمازهای معصومین:) و بعضی مناجاتها و دعاها
باب دوم : اعمال سالیانه
این باب برای بیان اعمال مستحبی در طول سال قمری تنظیم شده است. مطالب این قسمت از ماه رجب شروع شده و با بیان اعمال جمادیالثانی و نوروز و ماههای رومی پایان مییابد (همان، ۱۳۸۸ش، ص۱۰).
باب سوم : زیارات
در این باب ابتدا مطالبی درباره آداب سفر، زیارت و اذن دخول به حرمها ذکر شده است. نخست زیارت رسول خدا۹، بعد زیارت حضرت زهرا۳ و سپس زیارت ائمه بقیع: آمده است.
طولانیترین بخش این باب به زیارت امام حسین۷ اختصاص دارد. سپس به زیارت سایر معصومین: و زیارت بعضی از امامزادگان (مانند: حضرت عباس۷، علی اکبر۷، فاطمه معصومه۳، عبدالعظیم حسنی۷)، بعضی از بزرگان (مانند حمزه، مسلم، فاطمه بنت اسد: و ...) و زیارت اماکن مقدس و مساجد میپردازد.
۳. چاپ اثر
شیخ عباس قمی این کتاب را در سال ۱۳۴۴ قمری در مشهد مقدس به چاپ رسانید (طالعی، ۱۳۸۹ش، ص۳۱). در چاپ دوم بخشی را با نام ملحقات به کتاب مفاتیح افزوده است (قمی، ۱۳۸۸ش، ص۸۶۹). در این بخش هشت مطلب به مفاتیح افزوده شده است که به اعتقاد نویسنده نیاز مردم به این دعاها زیاد بوده است.
شیخ عباس برای آنکه کسی به کتاب مفاتیح چیزی نیفزاید، افراد را به لعنت خداوند و نفرین رسول خدا۹ و ائمه اطهار: واگذار کرده است (قمی، ۱۳۸۸ش، ص۸۶۹ ابتدای ملحقات اول). اما علیرغم مخالفت او ناشران مفاتیح بعدها بخشی را با عنوان ملحقات دوم مفاتیح به آن افزودهاند. این ناشران دلیل افزودن را چنین بیان کردهاند:
چون مصنف در مفاتیح چند دعا به واسطه طولانی بودن آنها اولِ آن را ذکر کرده و بقیهاش را نقل ننموده، ما در اینجا آن بقیه را ذکر مینماییم تا اشخاصی که این کتاب را دارند، محتاج به کتاب دیگر نشوند و چون در مفاتیح برای امامزادهها زیارتی نقل نشده در اینجا یک زیارتی برای امامزادهها نقل میکنیم.
از جمله این ملحقات دعای پس از نماز زیارت امام حسین۷ و امام جواد۷ و همچنین حدیث کسا است (قمی، ۱۳۸۸ش، ص۹۸۵).
موسوعة زیارات المعصومین:
تألیف جمعی از پژوهشگران است که براساس مهمترین منابع شیعه جمعاوری شده است. این اثر علاوه بر جامعیت، تمام زیارات آن با استفاده از منابع روایی مستندسازی شده و اختلاف نسخهها هم در پاورقی ذکر شده است (مؤسسة الامام الهادی، المقدمه، ۱۳۸۳ش، ص۱۲- ۲۳).
این کتاب در یک جلد مقدمه و شش مجلد تنظیم شده است. در مقدمه مفاهیم و شیوه جمعآوری زیارات و نسخههای موجود از هر منبع را معرفی میکند (همانجا). جلد اول با زیارات رسول خدا۹ و ثواب آن و بیان فضایل شهر مدینه آغاز میشود و تا زیارات حضرت حجت۷ و بیان فضل سامرا و سرداب مقدس ادامه مییابد و فصل پایانی به زیارات جامعه احتصاص پیدا میکند.
نحوه ارائه مطالب و زیارات هر کدام از معصومین: در هشت باب به شرح زیر آمده است:
باب اول: زندگینامه مختصرى از هر معصوم
باب دوم: فضیلت قبر و تربت هر معصوم
باب سوم: فضیلت زیارت هر معصوم
باب چهارم: اوقات مستحب براى زیارت هر معصوم
باب پنجم: آداب زیارت هر معصوم
باب ششم: کیفیت زیارت هر معصوم
باب هفتم: آداب بعد از زیارت هر معصوم
باب هشتم: کیفیت وداع با معصوم (همان، المقدمه، ۱۳۸۳ش، ص۱۱)
این اثر در هفت جلد تنظیم شده است.
جلد مقدمه: مفهومشناسی زیارت، اهداف زیارت، زیارت در قرآن و سنت، ثواب زیارت، آداب زیارت، شروح زیارت و معرفی نسخ موجود از آثار مزارات.
جلد اول: زیارات رسول خدا۹ (فضل مدینه، فضل مسجدالنبی، مکان قبر رسول خدا۹ (فضل زیارت، اوقات زیارت، آداب زیارت، کیفیت زیارت حضرت و ...)، زیارات فاطمة زهرا۳ (مکان قبر، فضل مکان قبر، فضل زیارت، اوقات زیارتی حضرت و ...)، زیارات ائمة بقیع (زیارات امام حسن بن على۸ زیارات امام على بن حسین۸، زیارات امام باقر۷، زیارات امام صادق۷، زیارات جامعة ائمة بقیع)؛ (همان، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۵)
جلد دوم: زیارات امیرالمؤمنین۷ (فضل نجف و کوفه، فضل موضع قبر حضرت، فضل زیارت، کیفیت زیارت، زیارت حضرت در روز بیست و یکم ماه رمضان و ...)؛ (همان، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۴)
جلد سوم: زیارات امام حسین (فضل کربلاو تربت قبر حضرت، فضل زیارت، اوقات مستحب زیارت حضرت، آداب زیارت، کیفیت زیارت، زیارت حضرت در روز عاشورا و...)؛ (همان، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۵)
جلد چهارم: زیارات امام موسى کاظم۷ (فضل موضع قبرحضرت، فضل زیارت، کیفیت زیارت، نماز زیارت، کیفیت وداع با آنان و ...)
زیارات امام جواد۷ (فضل موضع قبرحضرت، فضل زیارت، اوقات مستحبی زیارت، زیارت مشترک امام کاظم و جواد۸ و...)
زیارات امام رضا۷ (فضیلت طوس و تربت قبر حضرت، فضیلت زیارت، آداب زیارت حضرت و...)
زیارات امامین عسکریین۸ (فضیلت موضع قبر امامین، آداب زیارت دو امام، آداب بعد از زیارت و...)
زیارات امام صاحب الزمان۷ (فضیلت سامرا و سرداب مقدس، آداب زیارت، دعا برای حضرت و...) (همان، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۵)
جلد پنجم: زیارات جامعة (فضل تربت قبور ائمه:، فضل زیارت ایشان، آداب زیارت، زیارت آنان در ماه رجب، زیارت ایشات به نیابت، و...) (مؤسسة الامام الهادی، ۱۳۸۳ش، ج۵، ص۵)
جلد ششم: فهرستها (فهرست نامهای پیامبر۹ و ائمه وکنیهها و لقبهای ایشان، کنیهها و لقبها و صفات مشترک آنها، فهرست اماکن و بقاع، فهرست اول روایات، آثار و زیارت نقلشده از آنان و...) (همان، ۱۳۸۳ش، ج۶، ص۳).
نتیجه گیری
کسب آگاهی و دانش درباره هر علمی نیازمند شناخت منابع آن علم است. بدون شناخت از منابع و آثاری که در زمینه آن علم نوشته شده اطلاعات دقیق و لازمی به دست نخواهیم آورد. بررسی آثار در زمینه زیارت، زیارتنامه ها و مزارشناسی بزرگان دین از گذشته دور بین مسلمانان محل تحقیق و پژوهش بوده است. این شاخه از علم حدیث از آغاز اسلام میان اصحاب و یاران ائمه: و علمای حدیث رایج بوده است. آنان با جمع آوری روایاتی که در زمینه زیارت و زیارتنامه هایی که برای زیارت هر یکی از معصومین: وارد شده آثاری را با نام «مزار» تولید کردهاند. اگر چه بعضی از مزارهایی که اصحاب ائمه جمعآوری کرده بودند، به مرور بر اثر حوادث از میان رفتهاند، اما بسیاری از مزارهایی که محدثین تهیه و تألیف کرده اند در اختیار محققین و علاقه مندان به این مباحث قرار دارد. ما در این مقاله بعضی از مهمترین مزارهای موجود را بررسی و توصیف کردیم.
)