نقش زیارت در توانمندی زائران برای مقابله با مشکلات زندگی خانوادگی

کانون خانواده، که دهلیز ورود به جامعه و گام نخست زندگی اجتماعی است، پایهگذار بخش مهمی از سرنوشت انسان بوده و در تعیین سبک و خط مشی زندگی و عملکرد انسان در محیط اجتماعی و شغلی او نقش بسزایی ایفا میکند؛ همانگونه که در آیات و روایات مربوط به امور خانواده مطرح شده، این جامعه کوچک در صورتی تأمینکننده موفقیت و ضامن آرامش انسان است که بر پایه عشق و محبت تشکیل شود و همسران به اقتضائات و قواعد همسری، اصول و ارزشهای زندگی خانوادگی، به ویژه بایستههای اخلاقی و رفتاری، پایبند باشند: (وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنْفُسِکمْ أَزْواجاً لِتَسْکنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکرُون‏) (روم: ۲۱). همچنان که وجود این گزارهها در همسران، آنها را برابر یکدیگر متعهد میسازد و موانع و چالشهای زندگی خانوادگی را کنار میزند، فقدان هر کدام از آنها نیز باعث میشود، زندگی خانوادگی به عاملی برای رنج و عذاب همسران مبدل شده و خانوادهها را با بحرانهای عدیده مواجه سازد.

درباره خانواده و زندگی خانوادگی، اعم از عوامل استحکام یا تزلزل، اصول صحیح زندگی، راهکارهای مقابله با مشکلات خانوادگی و راه حل اختلافات میان همسران و ... کتابها و مقالات زیادی نوشته شده و راهکارهایی برای اصلاح میان خانوادهها ارائه شده است. یکی از شاخصترین عوامل استحکام خانواده، عامل معنویت و توجه به ارزشها و بایستههای اخلاقی و اعتقادی است.

در این مقاله دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که سفر زیارت، چه نقشی در بهبود وضعیت زندگی خانوادگی و توانمندی زائران برای مقابله با مشکلات خانوادگی ایفا میکند؟ نتایج این تحقیق نشان میدهد که زیارت و سفر برای آن، به دلیل اینکه اقدامی بایسته برای معنوی سازی روند زندگی است و باعث آشنایی زائران با باورهای اصیل دینی، اصول و آداب زندگی خانوادگی اهل بیت: است، میتواند در اخلاق و رفتار و سلوک زندگی زائران تأثیر مثبت گذاشته و آنان را با روشهای صحیح زندگی خانوادگی آشنا سازد. نتیجه آن هم مقاومسازی اعضای خانواده، خصوصاً همسران، برای مقابله با مشکلات و کنار زدن عوامل مخرب از ساختار زندگی خانوادگی و عزم راسخ برای ادامه زندگی مطلوب است.

برخی از مشکلات زندگی خانوادگی و نقش زیارت در رفع آنها

مشکلات و چالشهایی که در زندگی خانوادگی عامل سوءتفاهم، قضاوتهای نادرست و تزلزل بنیان خانواده است و همچنین نقش زیارت در توانمندی زائران برای مقابله با آنها را میتوان در چند دسته تعریف و تبیین کرد:

۱. همسو نبودن در امور اعتقادی

بررسیها در موضوع خانواده نشان میدهد اموری همچون اختلاف همسران در دیدگاهها و عقاید دینی، تفاوت در سطح دینداری و گرایشهای معنوی، تأثیرپذیری از القائات و شبههافکنی بیگانگان در فضای مجازی و شبکههای اجتماعی و... از اسباب و عوامل ایجاد شکاف میان همسران به شمار میاید. برخی از افراد در اثر نداشتن شناخت کافی از طرف مقابل، تن به ازدواج با فردی میدهند که از نظر اعتقادی همسو نبوده یا به مرور زمان و به دلایل گوناگون پایبندی خود به تعالیم دینی را از دست میدهند، این عدم هماهنگی اعتقادی، رفتهرفته تأثیر خود را در زندگی خانوادگی میگذارد و زوجین را با مشکلات عدیده روبهرو میسازد.

برای پیشگیری از تنشهای بعدی میبایست آنان از شیوههای علمی و باورپذیر برای نزدیکسازی افقهای فکری و اعتقادی و آشنایی بیشتر با معارف دینی بهره بگیرند و از عمیقتر شدن شکافها جلوگیری کنند. یکی از راهکارهای آشنایی با تعالیم اخلاقی دین، ارتباط نزدیکتر با خاندان عصمت و طهارت: و آشنا شدن با سیره و روش زندگی خانوادگی آنان است. در روایتی، که در منابع سنی هم نقل شده، پیامبر اسلام۹ فرمودند:

مَعرِفَةُ آلِ محمد بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ، وَحُبُّ آلِ محمد جَوَازٌ عَلَى الصِّراطِ، وَالْوَلایةُ لآلِ محمد أمانٌ مِنَ العَذَابِ (قندوزی حنفی، ۱۳۸۵ق، ج‏۱،ص۷۸؛ حموی شافعی، ۱۳۹۸ق، ج‏۲،ص۲۵۶).

شناخت آل محمد سبب رهایى از آتش و محبت و دوستى نسبت به آل محمد جواز عبور بر صراط و ولایت آل محمد ایمنى از عذاب است.

شناخت اهل بیت: و ابراز ارادت و محبت و عمل به رهنمودهای آنان ـ که پیامبر اسلام۹ بر اساس آیه مودّت،14 همه امت را به آن سفارش فرمود - تکلیفی است که التزام به آن، تضمینکننده سعادت دنیا و آخرت و غفلت از آن موجب زیان فراوان و بر باد رفتن زحمات انسان میشود15 (برقی، ۱۳۷۰ش، ج‏۱، ص۹۰؛ شیخ صدوق، ۱۳۶۸ش، ص۲۰۴).

سفرهای زیارتی یکی از راهکارهای مؤثر در زمینه شناخت فرهنگ و معارف اهل بیت: به شمار میآید؛ زیرا در این سفرها زائران با استفاده از کتابهای احکام و معارف، اسرار و آداب حج و زیارت، تاریخ زندگی معصومین و با خواندن ادعیه و زیارتنامهها، با تعالیم دینی، سیره و سخن معصومین: و شیوه زندگی خانوادگی آنها آشنا میشوند که نقش زیادی در تحکیم و تقویت باورها و زدوده شدن غبار بیتفاوتی نسبت به اعتقادات دینی ایفا میکند؛ بدین جهت شناخت مقام اهل بیت:، و حق بودن مرامشان همواره یکی از خواستههای زائران و اهداف آنان از زیارت بوده است. در فرازی از زیارت جامعه میخوانیم:

فَبِحَقِّهِمُ الَّذِی أَوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَیک أَسْأَلُک أَنْ تُدْخِلَنِی فِی جُمْلَةِ الْعَارِفِینَ بِهِمْ وَ بِحَقِّهِم ‏(شیخ صدوق، ۱۴۱۳ق، ج‏۲، ص۶۱۷).

پروردگارا، تو را به آن حقی که برای اهل بیت: بر خود واجب کردی، درخواست میکنم من را در زمره حقشناسان اهل بیت و اداکنندگان حقشان قرار بده.

در زیارت رسول خدا۹ عرضه میداریم:

بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یا رَسُولَ اللَّهِ زُرْتُک عَارِفاً بِحَقِّک مُقِرّاً بِفَضْلِک مُسْتَبْصِراً بِضَلَالَةِ مَنْ خَالَفَک وَ خَالَفَ أَهْلَ بَیتِک عَارِفاً بِالْهُدَى الَّذِی أَنْتَ عَلَیهِ (سید بن طاوس، ۱۳۶۷ش، ج‏۲، ص۶۰۵).

پدر و مادرم فدای تو باد ای رسول خدا، زیارت کردم تو را درحالیکه حق تو را میشناسم و به فضیلت تو اعتراف دارم و به گمراهی کسی که با تو و خاندانت مخالفت کند، بینا هستم و آشنا هستم به آن [راه] هدایتی که تو بر آن هستی.

در زیارت نیز علی۷ نیز میخوانیم:

بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ وَ أَعِزَّائِی وَ أَهْلِی وَ أَحِبَّائِی، أُشْهِدُ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّ کلِّ شَی‏ءٍ ...عَارِفٌ بِحَقِّک، مُقِرٌّ بِفَضْلِک (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۳۰۸).

پدر و مادرم و عزیزانم و خانوادهام و دوستانم فدای تو باد ای امیرالمؤمنین، خداوند (پروردگار خودم و پروردگار همه موجودات) را گواه میگیرم که... حق تو را میشناسم و به فضیلت تو اعتراف دارم.

عبدالله بن فضل هاشمی میگوید: نزد امام صادق۷ بودم، مردی از اهل طوس وارد آنجا شد و گفت: یابن رسول الله، پاداش کسی که قبر حسین بن علی۸ را زیارت کند چیست؟ امام صادق۷ فرمود:

ای مرد طوسی، هر کس قبر حسین بن علی۸ را زیارت کند درحالیکه میداند او امامی از جانب خداوند و اطاعتش بر مردم واجب است، خداوند گناهان گذشته و آینده وی را میآمرزد و شفاعت او را درباره هفتاد گنهکار میپذیرد و نزد قبر حسین هر حاجتی را از خدا بخواهد، خداوند حاجات او را بر آورده میکند (شیخ صدوق، ۱۴۰۰ق، ص۵۸۸).

با توجه به دلایلی که به آنها اشاره میشود، معرفت اهل بیت: دریچه شناخت حقایق دین و کلید حل بسیاری از معماها و مشکلات زندگی است:

الف) شناخت اهل بیت: گامی برای معرفت پروردگار است. پرستش صحیح و شناخت کامل پروردگار، که یکی از عوامل کمالیابی بندگان خداست، بر اساس سخن امام صادق۷ تنها با شناخت اهل بیت و پیروی از رهنمودهای آنان امکانپذیر است. ایشان فرمودند:

نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ (صفار، ۱۴۰۴ق، ج‏۱، ص۶۲).

اولیای امر خداوند ما هستیم و به وسیله ما خداوند پرستش میشود. اگر ما نبودیم خداوند شناخته نمیشد.

با این حساب عقیده به امام در حقیقت عقیده به خود دین است و کسی بدون عقیده به امام نمیتواند دیندار باشد. از امام موسی بن جعفر۷ در ذیل آیه کریمه (فَما یکذِّبُک‏ بَعْدُ بِالدِّینِ)16 (تین: ۷) نقل شده است که فرمود: منظور از دین، ولایت امام است (کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۹). در روایت دیگری امام صادق۷ میفرمایند: «الدّینُ علی»؛ «دین عقیده به ولایت علی۷ است» (کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۷).

ب) معرفت اهل بیت: گام مهمی برای سعادت انسانهاست! اگر کسی بخواهد همه خوبیها به زندگیش روی آورد و به همه ارزشها دست یابد، مطمئنترین راه، شناخت مقام اهل بیت: است. در روایتی از امام صادق۷ در تفسیر آیه (وَ مَنْ یؤْتَ الْحِکمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً کثِیراً‏}. فرمود: «طَاعَةُ اللَّهِ‏ وَ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ»‏، پیروی از امام و شناخت آن، خیر کثیر نامیده شده است (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج‏۱، ص۱۸۵).

ج) شناخت جایگاه و منزلت خاندان عصمت و طهارت، وسیله هدایت انسانهاست. در واقع بر اساس سخن معصومین: تنها آن کسی هدایت یافته است که مقام امامان اهل بیت: را شناخته باشد. اما آن کس که منزلت امام را نمیشناسد. «و الَّذِی لَا یعْرِفُ الْإِمَامَ»‏. مانند کسی است که در ظلمت و تاریکی سخت قرار گرفته که راه خروج ندارد. «کمَنْ مَثَلُهُ‏ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها» (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج‏۱، ص۱۸۵).

د) شناخت اهل بیت: گامی برای معرفت احکام و معارف قرآن است. ائمه اهل بیت: رابطه بسیار وثیق و نزدیک با قرآن دارند و اگر آن وجودهای نورانی نبودند، حقایق قرآن برای همیشه مکتوم میماند! بنابراین شناخت اهل بیت گامی برای فهم حقایق پیچیده قرآن است.

امام محمدباقر۷ از پدر بزرگوارش (امام سجاد۷) نقل کرد که آن حضرت فرمودند: «از ما خاندان جز معصوم، شخص دیگرى نمى‏تواند امام باشد». یک نفر پرسید: معناى معصوم چیست؟ ایشان فرمودند:

هُوَ الْمُعْتَصِمُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ حَبْلُ اللَّهِ هُوَ الْقُرْآنُ لَا یفْتَرِقَانِ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ (شیخ صدوق، ۱۳۷۸ش ، ج ۲ ص ص۲۳۳).

معصوم شخصى است که به واسطه چنگ زدنش به ریسمان الهى، هرگز به گناهى آلوده نشود و رشته محکم خدا قرآن است که آن دو تا روز قیامت از یکدیگر جدا نشوند و این است معنای (إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ)(اسراء ۹) .

۲. ناسازگاری در اخلاق و رفتار

اختلاف، عدم تفاهم و آشنا نبودن با مهارتهای زندگی خانوادگی نیز از جمله عواملی است که بنیان خانواده را متزلزل میسازد. چنین خانوادههایی با عوامل تهدیدکننده و مخربی (مثل عدم صداقت، مدارا نکردن همسران با یکدیگر، فریبکاری، تحقیر، حرمت شکنی نسبت به همسر و نزدیکانش، ناسپاسی و قدردان نبودن نسبت به زحمات یکدیگر، عدم انعطافپذیری، بیاعتمادی و عدم توان تصمیمگیری، اختلال در تربیت فرزند و بدبینی به اطرافیان و...) روبهرو هستند و در معرض انواع آسیبهای ناشی از امور غیر اخلاقی قرار دارند.

تداوم امور یادشده زمینهساز گسست عاطفی میان همسران شده و زندگی خانوادگی را با بحران جدی مواجه میسازد. میتوان گفت: در بسیاری از زندگیهای غیر دینی، خصوصاً کسانی که به شیوه زندگیهای غربی رو میآورند، چنین مسائلی دیده میشود. از آنجا که در بسیاری از آن زندگیها مفهوم خانواده و روابط خانوادگی جایگاه اصلی خود را از دست داده و زن و مرد، به صورت قراردادی (که در آن نه انس و عشقی وجود دارد و نه محبت و صفایی)، زیر یک سقف به سر میبرند، سوغاتی جز تزلزل بنیان خانواده برای دیگران نخواهد داشت.

برای نجات این نوع خانوادهها و پیشگیری از آسیبهای یادشده میبایست، مشاورههای علمی و مداوای عاجل صورت بگیرد که روی آوردن به امور معنوی، از جمله سفرهای زیارتی، را میتوان یکی از راهکارهای حل مشکلات خانوادگی قلمداد کرد؛ چراکه زائران با حضور در حرم مطهر پیامبر اسلام۹ و ائمه: و زیارت قبور مطهر و منور آن اسوههای اخلاق و فضیلت، با رفتار پسندیده و محبتآمیز خانوادگی آن بزرگواران آشنا میشوند و شیوه زندگی پیامبرو خاندان عصمت و طهارت را سرمشق خود میسازند.

پیامبر اسلام۹ به عنوان آموزگار فضیلتهای اخلاقی و رفتاری، همگان را به خوش اخلاقی و رفتار نیکو با خانواده سفارش کرد و فرمود:

أَقْرَبُکمْ مِنِّی مَجْلِساً یوْمَ الْقِیامَةِ أَحْسَنُکمْ خُلُقاً وَ خَیرُکمْ‏ خَیرُکمْ لِأَهْلِهِ (شیخ صدوق، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۸).

نزدیکترین شما به من در روز قیامت، خوش اخلاقترین شماست و بهترین شما کسی است که برای خانواده اش بهترین باشد.

همچنین آن حضرت در کلامی دیگر فرمود:

أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُکمْ بِأَهْلِی‏ (شیخ صدوق، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۸؛ زمخشری، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۵۰).

زیباترین مردم از نظر ایمان، زیباترینشان در اخلاق و مهربانترینشان به خانوادهاش است و من مهربانترین شما به خانوادهام هستم.

بررسی آداب سفرهای زیارت نشان میدهد، اظهار محبت و توجه عاطفی به خانواده در سفرهای زیارتی، موضوع قابل توجهی برای ائمه اطهار: بوده است. امیر مؤمنان على۷ هنگام رفتن به سفر این دعا را، که نشانگر توجه به خانواده است، مى‏خواند:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِک مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَ کآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَالْوَلَدِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِی السَّفَرِ وَ أَنْتَ الْخَلِیفَةُ فِی الْأَهْلِ وَ لا یجْمَعُهُمَا غَیرُک لِأَنَّ الْمُسْتَخْلَفَ لایکونُ مُسْتَصْحَباً وَالْمُسْتَصْحَبُ لا یکونُ مُسْتَخْلَفاً (شریف رضی، ۱۳۶۹ق، خطبه ۴۶).

بارخدایا، به تو پناه مى‏برم از سختى‏هاى سفر و اندوهناک برگشتن و بدنگرى‏ [مردم‏] در جان و خانواده و مال و فرزندم؛ بارخدایا، تو در سفر همراه منى و جانشین من در خانواده‏ام و جز تو کسى نیست که بتواند میان این‏دو جمع کند [و در سفر همراه و در وطن جانشین باشد]؛ زیرا آن‏که بازمانده و [در وطن‏] جانشین در خانواده باشد، [در سفر] همراه و رفیق نیست و آن‏که رفیق سفر است، جانشین در خانواده نیست.

در سیره حضرت امام باقر۷ آمده است که هرگاه تصمیم برای رفتن به حج (که سفری زیارتی است) را داشتند، خانواده خویش را در خانه جمع، و این‏گونه دعا مى‏کردند:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُک الْغَدَاةَ نَفْسِی وَ مَالِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی الشَّاهِدَ مِنَّا وَ الْغَائِبَ، اللَّهُمَّ احْفَظْنَا وَ احْفَظْ عَلَینَا، اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِی جِوَارِک، اللَّهُمَّ لا تَسْلُبْنَا نِعْمَتَک وَ لا تُغَیرْ مَا بِنَا مِنْ عَافِیتِک وَ فَضْلِک (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۸۰).

بارخدایا، همانا من‏ [از] فردا خود و مال و خانواده و فرزندانم، چه آنان که نزد من‏اند و چه آنان که نیستند، همه را به تو مى‏سپارم. پروردگارا، کنار خود ما را قرار ده، نعمت‏هایت را از ما نگیر و آنچه از سلامتى و فضل تو در اختیار ماست، آن را تغییر مده.

پیامبر۹ و ائمه: در راستای توجه و ابراز محبت به اعضای خانواده، به زائران سفرهای زیارتی توصیه کردهاند که قبل از حرکت آشنایان، دوستان نزدیک و اعضای خانواده را جمع کنند و پس از حلالیتطلبی و ابراز محبت به آنها و خواندن دعا، در یک فضاى کاملًا صمیمى و معنوى از آنان خداحافظى کنند و عازم سفر شوند.

امام صادق۷ از رسول خدا۹ نقل کرده‏اند که فرمود: مردى که عازم سفر است هنگام رفتن دو رکعت نماز بخواند و بگوید:

اللَّهُمَّ انّی أسْتَودِعُک نَفْسی وَ اهْلی وَ مالی وَ ذُرِّیتی وَ دُنْیاىَ وَ آخِرَتی وَ أَمانَتی وَ خاتِمَةَ عَمَلی (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۳، ص۴۸۰).

بارخدایا، خود و خانواده و مال و اولاد و دنیا و آخرت و امانت و پایان کارم را نزد تو به امانت مى‏گذارم .

ابن قولویه میگوید: هنگامی که عازم سفر هستی درِ خانه خود بایست و بگو:

اللَّهُمَّ إِلَیک وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ عَلَیک خَلَّفْتُ أَهْلِی‏ وَ مَالِی وَ مَا خَوَّلْتَنِی وَ بِک وَثِقْتُ فَلَا تُخَیبْنِی یا مَنْ لَا یخِیبُ مَنْ أَرَادَه ‏(ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۰۹).

بار پروردگارا، به سوی تو روی آوردهام و به امید تو خانواده و سرمایه و آنچه را در اختیار من قرار دادهای پشت سر میگذارم و تنها به تو اعتماد دارم. پس من را محروم مگردان؛ ای کسی که محروم نمیشود که تو را بخواهد.

امام صادق۷ فرمود:

إِذَا أَرَدْتَ الْمَسِیرَ إِلَى قَبْرِ الْحُسَینِ۷ فَصُمْ یوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ فَإِذَا أَرَدْتَ الْخُرُوجَ فَاجْمَعْ أَهْلَک‏ وَ وُلْدَک وَ ادْعُ بِدُعَاءِ السَّفَرِ وَ اغْتَسِلْ قَبْلَ خُرُوجِک وَ قُلْ حِینَ تَغْتَسِلُ اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی وَ طَهِّرْ قَلْبِی (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۲۲۳- ۲۲۴).

هرگاه تصمیم گرفتی به زیارت حسین۷ بروی، روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و هنگام حرکت، خانواده و فرزندان را جمع کن و دعای سفر را بخوان و پیش از خروج، غسل کن و هنگام غسل بگو «بارخدایا، من را و قلبم را پاک گردان».‏

حضرات معصومین: به منظور حفظ ارتباط زائران با خانواده و جبران خلأ ناشی از دوران سفر، به زائران توصیه کردهاند، اقدامات ذیل را انجام دهند:

الف) به وسیله نامه‏نگارى ارتباطشان را با خانواده حفظ کنند؛ چون خانواده، خویشان و دوستان، از زمانى که او به سفر مى‏رود تا وقتى که بر مى‏گردد، نگران او هستند و دوست دارند پیوسته از او خبر بگیرند. در گذشته‏هاى دور که ارتباط تلفنى امکان‏پذیر نبود، مسافران با تلگراف و نوشتن نامه خانواده و خویشان و دوستان خود را از سلامتى خود باخبر مى‏ساختند. اما در زمان فعلی، که امکانات ارتباطی حتی به صورت تصویری فراهم است، چنین کمبودی به چشم نمیخورد. امام صادق۷ در این زمینه فرمود:

التَّوَاصُلُ بَینَ الِإِخْوَانِ فِی الْحَضَرِ التَّزَاوُرُ وَ فِی السَّفَرِ التَّکاتُبُ (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۲، ص۶۷۰).

رابطه میان برادران با یکدیگر در وطن دیدار کردن و دید و بازدید و در سفر نامه‏نگارى است.

ب) کوتاه کردن زمان سفر و بازگشت سریع: زائر لازم است، زمان سفر را، که عامل جدایی از خانواده است، به حد اقل برساند. طبق روایتی مستحب است حاجى پس از آنکه مناسک حج خود را انجام داد، زودتر نزد خانواده خویش بازگردد؛ زیرا از سویی باعث آرامش خانواده و از سوی دیگر باعث شوق برای دفعات بعد میشود. امام صادق۷ فرمود: «إِذَا فَرَغْتَ مِنْ نُسُکک فَارْجِعْ فَإِنَّهُ أَشْوَقُ لَک إِلَى الرُّجُوعِ»؛ «هرگاه از اعمال حج فارغ شدى، بازگرد که این عمل شوق تو را براى بازگشت بیشتر مى‏کند» (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۴، ص۲۳۰).

ج) برای نشان دادن توجه و محبت خود به خانواده، بهتر است برای خانواده خود سوغات تهیه کند. پیامبر گرامی اسلام۹ فرمود: «اذا خَرَجَ اَحدُکم الی سَفَرٍ ثُمَّ قَدِمَ عَلی اَهلِهِ فَلْیُهدِهِمَ وَ لْیُطرِفْهُم»؛ «هرگاه یکی از شما به سفر رفت، در مراجعت هدیه و سوغاتی برای خانوادهاش بیاورد» (مجلسی، ۱۴۱۲ق، ٧۳، ص٢٨٣).

امام‏صادق۷ نیز مى‏فرماید:

- هَدیةُ الْحَجِّ مِنَ الْحَجِّ (شیخ صدوق، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۲۵).

هدیه حج جزو [مخارج‏] حج است.

- إِذَا سَافَرَ أَحَدُکمْ فَقَدِمَ مِنْ سَفَرِهِ فَلْیأْتِ أَهْلَهُ بِمَا تَیسَّرَ وَ لَوْ بِحَجَر.

هرگاه یکی از شما سفر کرده و از مسافرت باز میگردید برای خانواده خود هدیهای (هر چقدر در توان بود) بیاورد، و لو یک سنگ باشد.

آنگاه داستان حضرت ابراهیم۷ را نقل کرد که هرگاه به دیدار اقوامش مى‏رفت و در بازگشت چیزى نداشت به خانه بیاورد، براى آرامش روح ساره (همسرش) مقدارى ریگ در خورجین مرکبش مى‏ریخت و بدین حال داخل مى‏شد و آن را کنارى مى‏نهاد و به نماز مى‏ایستاد. چون ساره مى‏آمد و خورجین را باز مى‏کرد، مى‏دید داخل آن پر از آرد است! آن را خمیر مى‏کرد و نان مى‏پخت و ابراهیم۷ را صدا مى‏زد که بیاید و تناول کند. ابراهیم۷ به ساره مى‏گفت: این نان از کجاست؟ ساره پاسخ مى‏داد: از آن آردى که در خورجین آورده بودى. آنگاه ابراهیم سر به آسمان برداشته و مى‏گفت: «بارخدایا، گواهى مى‏دهم که تویى خلیل و دوست بنده خود» (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج‏۱۱، ص۴۵۹ ـ ۴۶۰).

اگر فردی با اعضای خانواده، خصوصاً با همسر خویش به سفر زیارتی برود، دوران سفر فرصت بسیار مناسبی برای ایجاد تغییر در رویه زندگی، اصلاح امور خانوادگی و کنار گذاشتن کدورتهاست. همسران میتوانند با اخلاق نیک و رفتار پسندیده در دوران سفر، قلب همسر خود را شاد کرده و گذشته را به بوته فراموشی بسپارند. پیامبر اکرم۹ در این باره فرمودند:

إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِأَهْلِ بَیتٍ خَیراً رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِی الْمَعِیشَةِ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ (مجلسی، ۱۴۱۲ق، ج۶۸، ص۳۹۴).

هرگاه خداوند بخواهد خیر برای یک خانواده برساند، مدارا در امور معیشت و نیکخویی را روزی آنان میکند.

امام علی۷ نیز فرمودند:

عَلَیک‏ بِالرِّفْقِ‏ فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ الصَّوَابِ وَ سَجِیةُ أُولِی الْأَلْبَابِ (تمیمی آمدی، ۱۴۱۰ق، شماره ۳۴).

بر تو باد به نرمی و مهربانی که آن کلید درستی و خوی خردمندان است.

امام صادق۷ در این خصوص مى‏فرمایند:

وَطِّنْ نَفْسَک عَلَى حُسْنِ الصِّحَابَةِ لِمَنْ صَحِبْتَ فِی حُسْنِ خُلُقِک وَ کفَّ لِسَانَک وَ اکظِمْ غَیظَک وَ أَقِلَّ لَغْوَک وَ تَفْرُشُ عَفْوَک وَ تَسْخُو نَفْسُک (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۴، ص۲۸۶).

عزم کن که با مصاحبان با خلق نیک معاشرت کنى و زبانت را نگهدارى و خشم خود فرو نشانى و از بیهودهگویى بر حذر باشى و عفو گذشت بگسترانى و سخاوت و کرم را پیشه سازى.

همچنین امام باقر۷ فرمودند:

مَا یعْبَأُ مَنْ یسْلُک هَذَا الطَّرِیقَ إِذَا لَمْ یکنْ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ وَرَعٌ یحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ حِلْمٌ یمْلِک بِهِ غَضَبَهُ وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۴، ص۲۸۶).

هر کسى که در راه حج قدم بگذارد، ارزش و اعتبارى ندارد، در صورتى که صاحب این سه خصلت نباشد: ورع و پارسائى تا آن حد که از معاصى خدا بازش بدارد، حلم و بردبارى تا آن حد که خشم او در اختیارش بماند و نیکى و خوش رفتارى با هر کسى که قرین و دمساز او شود.

خوش اخلاقی، رفتار نیکو و دوری جستن از امور منفی و سلبکننده آرامش، از نشانههای مروت و جوانمردی به شمار آمده است. علی۷ فرمود: «برای مروت و جوانمردی سه نشانه در محل زندگی و سه نشانه در سفر وجود دارد: «وَ أَمَّا الَّتِی فِی السَّفَرِ بَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمُعَاشَرَةُ بِالْمَعْرُوفِ» (دیلمی، ۱۴۱۲ق، ج‏۱، ص۷۷). اما آنچه در سفر است، این است که باسخاوت و دست و دل باز، خوش اخلاق و نیک رفتار باشد».

امام صادق۷ نیز فرمودند:

أمّا مُرُوَّةُ السَّفَرِ فَبَذلُ الزَّادِ، المِزاحُ فی غَیرِ ما یسخِطُ اللَّه، قِلّةُ الخِلافِ على مَن تَصحَبُهُ و تَرک الرِّوایةِ علَیهِم إذا أنتَ فارَقتَهُم (شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۴۴).

جوانمردى در سفر عبارت است از بخشیدن از ره توشه، شوخى کردن به گونهاى که خشم خدا را همراه نداشته باشد، کمتر ناسازگارى کردن با همسفران و ترک بدگویى از همراهان بعد از جدا شدن از آنان.

نتیجه رفتار اخلاقی میان اعضای خانواده، آرامش و رضایتمندی از یکدیگر است؛ چراکه الگوگیری از مکتب تربیتی پیامبر اسلام۹، به انسان وسعت دید بخشیده و قدرت تحمل وی را افزایش میدهد. خانوادههایی که در این مکتب پرورش یافتهاند، میتوان از آنها به عنوان نمونههای موفق زندگی نام برد. حضرت علی۷ در پاسخ به سؤال پیامبر که پرسید: «زهرا چگونه همسری برای شما هست؟» گفت: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ»؛ «[زهرا] بهترین یاور من برای اطاعت خداوند است». حضرت زهرا۳ نیز در پاسخ پیامبر که پرسید: «علی چگونه همسری برای شما هست؟» عرضه داشت: «خَیرَ بَعْل»؛ «[علی] بهترین شوهر است» (ابن شهر آشوب، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۳۵۶).

۳. بیتوجهی به حقوق خانواده

زن و مرد در زندگی مشترک حقوق زیادی بر یکدیگر پیدا میکنند که در صورت آشنایی و پایبند بودن همسران به حقوق یکدیگر، زندگی مشترک از وضعیت مطلوب برخوردار خواهد شد. اما عدم آگاهی نسبت به اصول همسرداری و زندگی مشترک یا نادیده گرفتن و بیتوجهی زوجین به حقوق قانونی همدیگر، عدم رعایت وظایف و مسئولیتهای زندگی، عدم شناخت نیازها و عدم توجه به آنها، اموری است که باعث از هم گسسته شدن نظام خانواده شده و بسیاری از زندگیهای مشترک را لرزان و متزلزل میسازد.

رسول خدا۹ با هدف تأکید بر وظیفهشناسی درباره حقوق خانواده و هشدار به کسانی که در خصوص وظایف خود سهلانگارند و حقوق و انتظارات خانواده را مد نظر قرار نمیدهند، فرمودند:

مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى کلَّهُ عَلَى النَّاسِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَیَّعَ‏ مَنْ‏ یعُولُ (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۴، ص۱۲).

نفرین شده است کسی که بار زندگیاش را بر دوش مردم میاندازد و نفرین شده است کسی که [حقوق] عیال خود را ضایع میسازد.

در این زمینه هم ارتباط با خاندان عصمت و طهارت، زائران را از حصر، تنگناها و تنگنظریهای فردی رها ساخته و به آنان اندیشه جمعی میدهد و آنان را با حقوق خانواده آشنا میسازد. امام صادق۷ در زمینه لزوم توجه به حقوق دیگران در سفرهای زیارتی، مى‏فرماید: «وَاخْرُجْ مِنْ حُقُوق یلْزَمُک مِنْ‏الْمَخْلُوقین»؛ «از حقوقی که آفریدهها بر تو دارند، بیرون بیا» (جعفر بن محمد۸، ١٣۶٠ش، ص۴۷). روشن است که توجه به حقوق خانواده دارای اولویت است و انسان را متعهد و مسئولیتپذیر میسازد.

امام سجاد۷ در رساله حقوق در زمینه توجه کافی به حقوق همسر میفرماید:

وَ أَمَّا حَقُّ الزَّوْجَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَهَا لَک سَکناً وَ أُنْساً فَتَعْلَمَ أَنَّ ذَلِک نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَیک فَتُکرِمَهَا وَ تَرْفُقَ بِهَا وَ إِنْ کانَ حَقُّک عَلَیهَا أَوْجَبَ فَإِنَّ لَهَا عَلَیک أَنْ تَرْحَمَهَا لِأَنَّهَا أَسِیرُک وَ تُطْعِمَهَا وَ تَکسُوَهَا وَ إِذَا جَهِلَتْ عَفَوْتَ عَنْهَا

و اما حق همسرت این است که بدانى خداى عزوجل او را مایه آرامش و انس تو ساخته و بدانى که این امر نعمتى از جانب خداى عزوجل درباره توست و باید همسرت را گرامى دارى و با او مدارا و ملایمت کنى و اگر چه حق تو بر ذمه او واجبتر است، ولى حق او بر تو این است که درباره‏اش مهربان باشى؛ زیرا که او در بند زوجیت توست و همى باید تا او را از جامه و طعام برخوردارسازى و چون نادانى‏اى از او ببینى او را عفو کنى (شیخ صدوق، ۱۴۱۳ق، ج‏۲، ص۶۲۱).

۴. ناراحتی روحی و روانی

گرفتاریهای زندگی و ناراحتیهای روحی و روانی نیز از جمله اموری است که آرامش و استواری زندگی خانوادگی را با مشکلاتی مواجه میسازد. وظیفه هر انسان خردمند ایجاب میکند برای حل این مشکل زمینه نشاط و آسایش روحی و روانی را متناسب با باورها
و فرهنگ حاکم بر خانواده فراهم سازد. یکی از راهکارها در این زمینه تغییر وضع موجود، رفتن به سفر، خصوصاً سفرهای زیارتی، است؛ زیرا سفر اگر با انگیزههای معنوی (مثل انجام دادن مناسک حج و زیارت حرم مطهر معصومین:) صورت بگیرد، تأثیری مضاعف
در نشاط و سلامت روح و جان انسان خواهد داشت؛ همانگونه که پیامبر گرامی۹ و ائمه: فرمودهاند: «سافِروا تَصِحّوا و تَغنَموا»؛ «مسافرت کنید تا سالم و تندرست بمانید و بهرهها نصیبتان شود» (برقی، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۳۴۵).

در حدیث دیگر تصریح شده است که با سفر، به جنگ این مشکلات بروید:

إِذا أَعْسَرَ أَحَدُکمْ فَلْیخْرُجْ وَ لَایغُمَّ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ (شیخ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج‏۶، ص۳۲۹).

هنگامى که یکى از شما در مضیقه و تنگناى زندگى قرار گرفت، پس باید [از محیطى که در آن قرار دارد] خارج شود و خود و خانواده‏اش را غمگین و ناراحت نکند.

انسانهای ناامید و سرگشته از وضع روزگار اگر با مشکلات خانوادگی نیز مواجه باشند، زندگی برای آنان به جهنمی سوزان تبدیل خواهد شد. اینگونه افراد دنبال یک پناهگاه میگردند که آلام خود را تسکین دهند و قدری آرام بگیرند، سفر زیارتی حج و ارتباط با ذات اقدس الهی و همچنین سفر برای زیارت قبور مطهر معصومین: میتواند یاریگر آنان باشد و امید به زندگی را برای زائران به ارمغان آورد و نشاط روحی را افزایش دهد؛ زیرا در مکه و مدینه (که محل نزول وحی الهی و محل انجام دادن برترین عبادت خداوند، یعنی اعمال و مناسک حج است) انسانها احساس تقرب بیشتری به خداوند و برآورده شدن حاجاتشان دارند.

رسول خدا۹ فرمود: خداوند به برخی از پیامبرانش وحی نمود:

أَ عَبْدِی یأْمُلُ فِی الشَّدَائِدِ غَیرِی وَ الشَّدَائِدُ بِیدِی وَ یرْجُو سِوَای وَ أَنَا الْغَنِی الْجَوَادُ بِیدِی مَفَاتِیحُ الْأَبْوَابِ وَ هِی الْمُغَلَّقَةُ وَ بَابِی مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَانِی. أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ مَنْ دَهَتْهُ نَائِبَةٌ لَمْ یمْلِک کشْفَهَا عَنْهُ غَیرِی (ابن فهد حلی، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۵)‏.

آیا بنده‏ام غیر مرا در سختیها امید دارد در صورتى که سختیها در دست من است و آیا امید به غیر من دارد، درحالىکه من بى‏نیاز و جوادم و کلیدهاى درهاى بسته شده در دست من است و درم براى دعاکننده‏ها باز است. آیا نفهمیدید که براى هر کسى حادثه‏اى اتفاق افتد، جز من کسى نمى‏تواند او را برطرف سازد.

همچنین زائران در زیارتگاههای مکه و مدینه و عتبات عالیات با خواندن ادعیه و متون زیارتنامههای معصومین حاجات دنیوی و اخروی خود را مطرح میکنند و امیدشان به رفع گرفتاریها افزون میشود. در زیارت وداع امام حسین۷ میخوانیم:

از خدایی که امور را مقدر کرد و جهان را آفرید درخواست میکنم که گرفتاریام را به واسطه شما برطرف کند و از خدایی که جدایی از مکان تو را برای من مقدر فرمود، درخواست میکنم که این زیارت را آخرین زیارت من و بازگشتم قرار ندهد و از خدایی که دیدگان مرا برای شما گریاند، درخواست میکنم که آن را مدرکی برای من قرار دهد و از خدایی که مرا از خانه و خانوادهام نزد تو آورد، درخواست میکنم که این زیارت را ذخیره [قیامت] من قرار دهد و از خدایی که مکان شما را به من نمایاند و مرا به سلام بر شما و زیارت شما موفق گردانید، درخواست میکنم که [در روز قیامت] مرا بر حوض شما وارد کند و همراهی با شما را در بهشت همراه با پدران صالحت روزیام فرماید.17 (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۳۹۳)

بر اساس روایاتی که در این زمینه وجود دارد، این خواستهها در مکانهای زیارتی به اجابت میرسد.

صَقر بن دُلَف گوید: از علی بن محمد بن علی الرضا (امام هادی۷) شنیدم که فرمود: مَنْ کانَتْ لَهُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَى حَاجَةٌ فَلْیزُرْ قَبْرَ جَدِّی الرِّضَا بِطُوسَ وَ هُوَ عَلَى غُسْلٍ وَ لْیصَلِّ عِنْدَ رَأْسِهِ رَکعَتَینِ وَ لْیسْأَلِ اللَّهَ حَاجَتَهُ فِی قُنُوتِهِ فَإِنَّهُ یسْتَجِیبُ لَهُ (شیخ صدوق، ۱۴۰۰ق، ص۵۸۸). «هر کس را حاجتی باشد، پس قبر جدم را در طوس زیارت کند درحالیکه غسل کرده و دو رکعت نماز در بالای سر خوانده باشد و حاجتش را در قنوت نماز از خدا بخواهد، همانا خداوند دعایش را مستجاب میکند».

امام باقر۷ درباره زیارت امام حسین۷ میفرماید: «مَا أَتَى قَبْرَ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی۸ مَکرُوبٌ قَطُّ إِلَّا فَرَّجَ اللهُ کرْبَتَهُ وَ قَضَى حاجته»؛ «هیچ گرفتاری نزد قبر حسین بن علی۸ نمیاید، مگر اینکه که خداوند گرفتاریاش را برطرف و حاجتش را برآورده میکند» (شیخ مفید، المقنعه، ص۴۶۸).

امام صادق۷ نیز به علاء بن رزین فرمود:

نُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی عِنْدَکمْ الَّذِی تُسَمُّونَهُ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ، ... قَالَ: ائْتِهِ، فَإِنَّهُ لَمْ یأْتِهِ مَکرُوبٌ إِلَّا فَرَّجَ اللهُ کرْبَتَهُ- أَوْ قَالَ: قَضَى حَاجَتَهُ (حمیری، ۱۴۱۳ق، ص۱۶۰).

ما در مسجدی که نزد شماست و آن را مسجد سهله مینامید، نماز میخوانیم. سپس فرمود: به آن مسجد برو؛ زیرا هر انسان گرفتار به آن مسجد برود خداوند گرفتاریاش را بر طرف میسازد.

همچنین آن حضرت در روایت عبدالرحمان بن سعید خزاز فرمود:

در کوفه مسجدی هست که به آن مسجد سهله گفته میشود، اگر عمویم زید به آنجا میرفت و نماز میخواند و خود را در پناه خدا قرار میداد، خداوند او را بیست سال دیگر در پناهش قرار میداد. هر گرفتاری به آنجا برود و بین مغرب و عشا نماز بخواند و دعا کند، خداوند گرفتاری او را برطرف میکند (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج‏۳، ص۴۹۵).

۵. بیتوجهی به ارزشهای اخلاقی و عدم رعایت مصلحتهای زندگی خانوادگی

گاهی در برخی از خانوادهها مشکلاتی به وجود میآید که ناشی از کم توجهی یا عدم توجه به آن دسته از ارزشهای اخلاقی و اجتماعی است که در تعالیم دینی به آنها تأکید شده است؛ مثل نوع پوشش و سبک زندگی مطابق با موازین دینی و... . این خانوادهها به دلیل کفو نبودن همسران، وجود فاصله و نبود سنخیت از نظر فرهنگی، مالی، سطح تحصیلات، باورها و اعتقادات و... همواره شاهد ناسازگاری هستند که عدم تحمل زوجین و عدم توانایی برای ارتباط عاطفی با همدیگر را دنبال دارد. برای حل این مشکل نیز از نظر علمی راهکارهایی وجود دارد. افراد مذهبی علاوه بر آنها میتوانند با فراهم سازی زمینه آشنایی با معارف الهی و موازین عرفی جامعه، آن مشکلات را مرتفع سازند که سفرهای زیارتی و زیارت معصومین: گام مهمی برای این آشناییها محسوب میشود؛ زیرا کسانی که به زیارت اهل بیت: مشرف شده و به آنان ادای احترام میکنند، بر این باور هستند که اهل بیت: زائران خود را میبینند، سخنان آنان را میشنوند و به سلام آنان پاسخ میدهند. در زیارت امام علی۷ آمده است:

عَارِفاً عَالِماً إِنَّک تَسْمَعُ کلَامِی وَ تَرُدُّ سَلَامِی لِقَوْلِهِ تَعَالَى (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُون) (مجلسی، ۱۴۱۲ق، ج‏۹۷، ص۲۹۵)

من شناخت دارم و میدانم که تو سخن من را میشنوی و سلام من را پاسخ میگویی؛ به دلیل آیه قرآن که خداوند میفرماید: گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شدهاند، مردهاند، بلکه آنان زنده هستند و نزد خداوند روزی میخورند. ‏

بر همین اساس زائران باید از فرصت حضور در زیارتگاهها برای آشنایی با معارف دینی و سبک زندگی و اخلاق نیکوی اهل بیت استفاده کنند. همچنین باید برای پاکسازی روح و روان خود از رذایل و آلودگیها، اندیشه در مصلحتهای زندگی فردی و خانوادگی و انطباق امور زندگی با فرامین الهی، عزم جدی برای انجام دادن امور مثبت و سازنده در زندگی و اصلاح اخلاق و رفتار خود برای تعامل با دیگران، خصوصاً خانواده، و... بهرهبرداری کنند و درس زندگی بیاموزند. از آنجا که اماکن زیارتی، محل قرب الهی است و با هر گونه آلودگی اخلاقی و رفتاری ناسازگار است، نقش زیادی در بهسازی روحی و اخلاقی زائران دارد. امام على۷ مى‏فرماید: «کیفَ یجِدُ لَذّة العِبادَة مَنْ لا یصُومُ عَنْ الْهَوى»؛ «کسى که از روى هواى نفس روزه نگیرد و کف نفس نکند، چگونه مى‏تواند لذت عبادت را دریابد؟» (تمیمی آمدی، ۱۴۱۰ق، شماره ۱۲).

در سفر زیارتی حج پوشیدن لباس ساده احرام و رها شدن از وابستگیهای گوناگون، انسان را مهیای یک دگرگونی عمیق میسازد. زائر وقتی چشمانش به کعبه میافتد، با تمام وجود از برخی سوء اخلاق و رفتارها نادم میشود. او با طواف دور کعبه و در سعی بین صفا و مروه و خواندن نمازها و دیگر اعمال عبادی، تصمیم میگیرد خود را تغییر داده و خطاهای گذشته خود را پاک کند. اگر تاکنون با دیگران، خصوصاً اعضای خانواده و همسر خویش رفتار نامطلوب داشته، جبران کند و این درسی آموزنده از آیه شریفه (فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ) (بقره: ۱۹۷) است که قرآن کریم تصریح مى‏کند. سخنان زشت، لغو، فحش، فسق، فجور، مِراء و جدال در حج جایگاهى ندارد. تداوم این روحیه و حفظ آن نشانه قبولی حج است که پیامبر اکرم۹ به اشاره فرمود:

مَنْ حَجَّ البَیتَ فَلَم یَرفث ولم یفسق، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیوْمِ وَلَدَتْهُ امُّه (نوری، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۴۱).

کسى که حج کند و مرتکب زشتى و فسق نشود، از گناهانش پاک شود؛ چنانکه گویى از مادر متولد شده است.

ازاینرو حضور مردم در اماکن زیارتی موجب میشود آنان به صورت عینی و عملی ارزش پایبندی به تعالیم دینی را لمس کنند که تأثیر زیادی در اصلاح اخلاق و رفتار انسان دارد و علقههای محبت به خانواده را مستحکمتر میکند.

۶ . مشکلات مالی

برخی از مشکلات خانوادگی ناشی از مشکلات مادی است که هر کدام از همسران میتوانند در آن نقش داشته باشند. بخل و خساست و مسئولیتناپذیری مرد برای تأمین هزینههای زندگی و مخارج خانواده و افزونطلبی، چشم و همچشمی و توقعات مادی خارج از حد زن از زمینههای ایجاد تلاطم در امور مادی و به وجود آورنده مشکلات مالی است.

مشکلات مالی را میتوان سرچشمه بسیاری از ناراحتیهای انسان در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی به شمار آورد. هر چند سرمایههای مادی نیز تضمینکننده سعادت انسان نیست و درمان همه دردها به شمار نمیآید، اما قطعاً فراهم بودن امکانات مادی (که تأمینکننده رفاه و آسایش زندگی باشد) و مدیریت امور مالی (که در روایات از آن به «تقدیرالمعیشه» تعبیر شده است)18 (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۲)، میتواند نقش بسیار زیادی در روان شدن چرخهای زندگی خانوادگی داشته باشد. نسخه شفا بخش در موضوع مدیریت خانواده و رهایی از مشکلات مالی، این است که هر فردی برای تأمین هزینههای زندگی تلاش کند و خانواده خود را در گردابهای هولانگیزمشکلات مالی رها نکند و از سوی دیگر اعضای خانواده هم از هزینهتراشی و تشریفات زندگی دوری کنند و به آنچه در حیطه مقدورات مالی است اکتفا کنند، و قانع باشند.

علاوه بر آنچه گفتیم، توکل به خدا و توجه به امور معنوی نیز قادر است از آلام زندگی بکاهد و انسان را به ساحل آرامش برساند. سفرهای زیارتی و حضور در حرمهای مطهر معصومین: در منطق قرآن و روایات، یکی از راه حلهای مشکلات مادی به شمار آمده است. در این سفرها زائران از سویی با معارف دین و شیوه زندگی معصومان: آشنا میشوند و میآموزند که آن بزرگواران توجه کافی به رفاه خانواده داشتند و توصیههای زیادی در این خصوص به پیروان خود کردهاند.19 از سوی دیگر بر اساس برخی آیات و روایات، سفر زیارتی حج میتواند عامل گشایش مالی، رسیدن به سود مادی و بینیازی مالی شود. در آیه شریفه (لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ...) (حج: ۲۷ ـ ۲۸)، جلب منافع مادی و معنوی یکی از اهداف حج قلمداد شده است. پیامبر اسلام۹ فرمود:

سَافِرُوا تَصِحُّوا وَ جَاهِدُوا تَغْنَمُوا وَ حُجُّوا تَسْتَغْنُوا

سفر کنید تا سالم شوید، [با دشمنان] جهاد کنید تا غنیمت به دست آورید و حج به جای آورید تا بینیاز شوید» (برقی، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۳۴۵).

در موضوع استطاعت، که شرط وجوب حج بیت الله است، یکی از نشانههای تحقق استطاعت توجه به معیشت خانواده و داشتن دارایی برای تأمین مخارج خانواده ذکر شده است. به شکلى که پس از رفتن وى به حرمین شریفین، خانواده دچار مشکلات مالی نشوند؛ یعنی هر مسلمان در زمانى مستطیع خواهد بود که بتواند علاوه بر هزینه سفر، زندگى افراد تحت تکفل خود را تأمین کند و پس از مراجعت نیز گرفتار فقر و تهیدستى نشود.

امام على بن الحسین۸ نیز فرمود:

حِجُّوا وَاعتَمِروا تَصِحَّ اَبدانُکمَ و تَتَّسِعْ اَرزاقُکم وَ تُکفُوا مَؤوناتِکم و مَوؤُناتِ عِیالِکم (کلینی، ۱۳۸۹ق، ج۴، ص۲۵۲).

حج و عمره به جا بیاورید تا بدن شما سالم و روزی شما فراخ شود و نیازمندیهای خود و خانوادهتان برآورده شود.

زیارت معصومین: نیز موجب برکت در زندگی و گشایش مالی است. زائر امام حسین۷ در پاسخ به سؤال امام صادق۷ که فرمود: «وَ مَا تَرَوْنَ فِی زِیارَتِهِ؟ قَالَ نَرَى فِی زِیارَتِهِ الْبَرَکةَ فِی أَنْفُسِنَا وَ أَهَالِینَا وَ أَوْلَادِنَا وَ أَمْوَالِنَا وَ مَعَایشِنَا وَ قَضَاءَ حَوَائِجِنَا» (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۱۶۳). در زیارت امام حسین چه میبینید؟ گفت: در زیارت امام حسین۷ برکت برای خود و خانواده و فرزندان و برکت در اموال، دارایی و معیشت خود و نیز برآورده شدن حاجات خود را میبینیم.

نتیجه

در این مقاله برخی از مشکلات زندگی خانوادگی و نقش زیارت در رفع بررسی شد و روشن شد که زیارت به عنوان یک عمل معنوی باعث دگرگونی مثبت در روح و روان انسان شده و تغییر رفتار در زندگی خانوادگی را دنبال دارد.

زائران در این سفرها با تعالیم دینی و خط مشی زندگی معصومین:، به ویژه در موضوع خانواده، آشنا میشوند و در نتیجه گرایشها و باورهای دینی آنان تقویت میشود. عبادت خالصانه و ارتباط با خالق هستی، همچنین توسل به اولیای الهی و ارتباط با ارواح مطهر معصومین: عنصر نیرومندی است که انسان را قادر میسازد تا خود را از رذایل اخلاقی و رفتاری رها کرده و خود را تغییر دهد.

سفر زیارتی علاوه بر آنکه باعث برکت و گشایش در امور مالی و آرامش روحی میشود، حس مسئولیتپذیری و تعهد در قبال خانواده را در وجود زائران بر میانگیزاند. آنان با همین تحول روحی تصمیم میگیرند ادامه زندگی خود را با اخلاق و معنویت درآمیزند و ملتزم به حقوق خانواده باشند. نتیجه آن هم استحکام پایه‌های خانواده و آسایش زندگی و آرامش روحی و روانی برای اعضای خانواده است.