تاریخ تألیف و کتابت در سامرا و حرم عسکریین در دو سده اخیر

وجود مرقد مطهر امامین هادی و عسکری۸ و سرداب منسوب به حضرت ولیّ عصر[ در سامرا، باعث شده است که این شهر از شهرهای زیارتی شیعیان به شمار آید و میلیونها زائر به آنجا رفت و آمد کنند. اهل سنت نیز به این مکان، عنایت ویژهای دارند. این شهر، به دلیل وجود بارگاه مقدس اهل بیت: مورد توجه عالمان شیعه نیز قرار میگرفت. در سده سیزده با مهاجرت میرزای شیرازی به آنجا، و سکونت بیستساله در آن، فصل جدیدی در حوزه علمیه شیعی سامرا رقم خورد. هرچند درباره سامرا و عالمان آن دیار، کتابهای متعددی نگاشته شده، درباره این موضوع خاص، کتاب یا مقالهای به رشته تحریر در نیامده است. بنابراین، این مقاله بر اساس این پرسش نوشته شده که سامرا چه جایگاهی در تألیف و کتابت عالمان شیعه دارد؟ لذا این مقاله، نقشِ دانشمندانِ شیعه سامرا را در میراث مکتوب شیعه، به ویژه در دوران قاجار ـ دوران اقامت میرزای شیرازی ـ با محوریت کتاب «فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا)» مورد پژوهش قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که دانشمندان شیعه سامرا، در این دوران، در تدوین میراث مکتوب شیعه نقش آفریدهاند و آثاری در حوزههای گوناگون اسلامی، به فارسی و عربی، تدوین کردهاند. این مقاله در دو بخش «آثار تألیفی در سامرا» و «آثار کتابتشده در سامرا» سامان یافته است؛ ولی پیش از پرداختن به این دو بخش مروری کوتاه به جایگاه علمی سامرا خواهیم داشت.

جایگاه معنوی و علمی سامرا

با ورود امام هادی و عسکری۸ به سامرا، حوزه شیعی قوی در آنجا شکل گرفت و امام، به صورت حضوری و مکاتبهای به نشر معارف الهی میپرداخت. تعیین وکلا و نمایندگان از طرف ایشان در شهرهای مختلف ایران و عراق و حجاز، در حکم گسیل دانشمندان به حوزههای جدید شیعی بود.

امام هادی۷ با نشر فرهنگ دعا و زیارت و با عرفان ناب شیعی، به ستمستیزی و دشمنشناسی پرداخت و لزوم دوستی اهل بیت: را یادآور میشد. حوزه سامرا پس از امامت ایشان، به زعامت امام عسکری۷ در زمان خاص و سخت اداره شد تا به دوره غیبت صغرا رسید. امام عسکری۷ نیز شاگردان زیادی در این حوزه تربیت کرد و با توجه به محدودیتی که در دوران امامت خویش داشتند، از هر فرصتی برای نشر معارف الهی بهره برد؛ طوریکه ۲۶۳ تن از معاصران آن حضرت، روایات ایشان را نقل کردهاند. ایشان در پی رسیدگی به امور شیعیان در دورترین نقاط، وکلا و نمایندگانی را به شهرهای مختلف میفرستاد. پس از شهادت ایشان و آغاز امامت حضرت مهدی[ و دوران غیبت صغرا، نواب خاص ایشان عموماً در بغداد سکنا گزیدند. پس از این دوران، اطلاع دقیقی از حوزه شیعی سامرا وجود ندارد؛ زیرا هرچند سامرا خالی از رجال علم نبود و همواره مورد توجه شیعه بود، به سبب توجه خاص عباسیان به این شهر و در مقابل، تجمع شیعیان در کوفه و بغداد، آن دو شهر کانون علم و روایت شیعه بود.

در دوران قاجار و با هجرت میرزای شیرازی به سامرا، حوزه علمیه این شهر پس از گذشت سالهای متمادی، رونق گرفت. بنابر نقل آقابزرگ تهرانی، دانشپژوهان مکتب میرزای شیرازی، که به تحصیل و تحقیق مشغول بودند، بیش از ۳۷۰ نفر بودند. میرزای شیرازی، نخستین مجتهدی است که شیوه اجتهادی شیخ انصاری را ترویج کرد و در حوزه علمیه سامرا اسلوبی خاص را در تدریس پیش گرفت که به «شیوه سامرا» معروف شد. وی مسئلهای را در حوزه درس خویش مطرح میساخت و طلاب و فضلا ابعاد مختلف آن را بررسی میکردند و وقتی با مشکلی روبهرو میشدند، میرزا با بیانی شیوا به حل اِشکال اقدام میورزید. ازاینرو، درس وی خاص کسانی بود که در فقه و اصول، مدارج عالی را طی کرده و به تحقیق و بررسی مشغول بودند.

به جز میرزای شیرازی، افراد دیگری نیز در حوزه سامرا اثرگذار بودند. میرزامحمدتقی شیرازی از شاگردان حوزه سامراست. وی از نخستین مهاجران به آن حوزه علمیه است که از محضر میرزای شیرازی بهره برد و از برترین شاگردان او شد و سپس به تدریس و تربیت دانشجویان علوم اسلامی همت گمارد. وی پس از درگذشتِ میرزای شیرازی، مرجع تقلید شیعیان جهان گردید و به حوزه علمیه کربلا منتقل شد. سیدهبةالدین شهرستانی نیز از دانشمندان حوزه علمیه سامرا بود که میرزامحمدتقی شیرازی را در انقلاب عراق و هماهنگی مردم و سران عشایر یاری کرد (ر.ک: سیدکباری، ۱۳۷۸، ص۲۳۳-۲۵۰).

در دو سده اخیر و از دوران حضور میرزای شیرازی، عالمان متعددی در این شهر سکنا گزیدند و در پرتو حوزه علمیه شیعه، به فعالیت علمی اشتغال داشتند. تألیف و تصنیف، یکی از جلوههای تلاش علمی بزرگان این حوزه بود. کنار تألیف، میتوان از نقش برخی فضلای حوزه سامرا در کتابت و نسخهبرداری آثار مهم علمی نیز یاد کرد.

آثار تألیفی در سامرا

کتابهایی که در دو دو سده اخیر در شهر سامرا تدوین شده، از این قرار است:

۱. آیات الاحکام، اثر محمدباقر بن محمدحسن بیرجندی قاینی (۱۲۷۶-۱۳۵۲ق)

محمدباقر بیرجندی قاینی در ربیعالاول ۱۲۷۶ قمری در روستای گازارِ بیرجند متولد شد. پدر و پدربزرگ مادریاش روحانی بودند. همچنین برادرش، شیخمحمدتقی قائنی که فاضل، ادیب و شاعر بود و در شعر، به «شعله» تخلص داشت. محمدباقر تحصیلاتش را در قائن، مشهد، نجف و سامرا گذراند و پس از پایان تحصیل به بیرجند بازگشت و به تربیت شاگرد و تألیف مشغول شد. همچنین امامت جمعه و جماعت و منصب قضاوت را نیز بر عهده داشت. نزدیک به هفتاد اثر به او نسبت دادهاند که کبریت احمر از مشهورترین آنهاست. وی در شب جمعه ۱۴ ذیالحجه ۱۳۵۲ قمری در ۷۶ سالگی درگذشت. پیکرش در مقبره مخصوص خویش به خاک سپرده شد (رحمانستایش، ۱۳۸۴، ص۲۵۳). پس از مهاجرت سرنوشتساز استادش، میرزای شیرازی به سامرا، وی هم به آنجا مهاجرت کرد و در آنجا توفیق یافت پنج اثر را بنگارد و سه اثر دیگر را نیز کتابت کند.

وی در کتاب آیات الاحکام، آیات احکام فقهی را به ترتیب کتابهای فقه از طهارت تا دیات، بدون شرح و توضیح گردآورده است. آغاز: الحمدلله الذی نزل على عبده الکتاب .... و أوضح فیه مسالک الرشاد و لم ینزل کله متشابهاً لایستنیر بشعاعه الموقنون. انجام: و زواره المتقین تحت اللواء یوم الجزاء فانه أهل لذلک. تألیف و کتابت: با خط نستعلیق در ۱۳۰۰ قمری در سامرا توسط مؤلف، محل نگهداری: قم، مرعشی، شماره نسخه: ۲/۳۴۱۴ (درایتی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۵۴).

۲. اخلاق، اثر بیرجندی قاینی

کتاب اخلاق بیرجندی به فارسی است. کتاب در بعضی آداب و اخلاق اسلامی است که نویسنده با عنوان هدیه به دوستان نگاشته و در آن، از خداشناسی و بندگی او و عزت نفس و مذمت جاه و جلال و گفتار لغو و شکمپرستی و راحتطلبی و غرور گفتوگو کرده. آغاز: رسالهای است از بنده روسیاه و مقصر درگاه اله بهسوی بعضی از کسانی که حقشان واجب است. انجام: و از برای این عاصی طلب مغفرت فرمایند غفر الله لنا و لاخواننا المؤمنین. تألیف و کتابت: با خط نستعلیق در ۱۳۰۰ در سامرا توسط مؤلف (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۳۲۴).

۳. بدایة المعرفة، اثر بیرجندی قاینی

بدایة المعرفة، به عربی، در اصول پنجگانه دین، با استفاده از ادله عقلیه و احادیث و روایات در هر باب و در آغاز، چند روایت در فضل علم و علماست. آغاز: الحمد لله الذی أشهدنا أولیائه فی رجب... اعلم أیدک الله بتأییده و سددک بتسدیده انی مودع لک فی هذه الرسالة. انجام: لو أن الریاض اقلام و البحر مداد و الجن حساب و الانس کتاب ما أحصوا فضائل علی بن ابیطالب. تألیف و کتابت: با خط نستعلیق در ۱۳۰۰ق در سامرا توسط مؤلف. محل نگهداری، قم، مرعشی، شماره نسخه: ۱/۳۴۱۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۸۲۲).

۴. الدرة البیضاء فی نبذ من احوال اصحاب الکساء، اثر بیرجندی قاینی

الدرة البیضاء به عربی، در فضایل و مناقب اهل کسا، همراه با گزیدهای از سخنان آنهاست. آغاز: الحمد لله الذی خص أولیائه بالمشاهدة لیفوزوا بالسعادة و ابتلاهم بالمصیبات الفجیعة لیوصلهم بالکرامات المنیعة. انجام: فحان الان أن نختم الکلام حامدین لله على التوفیق للمرام و مصلین على سید الانام و آله مصابیح الظلام و مفاتیح دارالسلام. تألیف و کتابت، با خط نستعلیق در ۱۳۰۰ در سامرا توسط مؤلف. محل نگهداری: قم، مرعشی، شماره نسخه: ۵/۳۴۱۴/۵ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۴، ص۳۳۶).

۵. وثیقة الفقهاء، اثر بیرجندی قاینی

وثیقة الفقهاء نیز به عربی، و کتاب فقهی مبسوطی است که با تفصیل، به بیان فروع فقهی پرداخته و بین مطالب، به دیدگاه فقیهان بزرگ شیعه اشاره کرده است. آغاز: بسمله، الحمد لله الذی خلق عباده لیعبدوه و ذخر لهم الجزاء بما دافوه و اوضح لهم الطریق غایة الوضوح.... و بعد فیقول ان اشرف العلوم الدینیة و المعارف الیقینیة. انجام: و روی جواز الجمع بین الصلاتین للمسافر و قیل، یستحب ذلک و روی ان التاخیر له کالتعجیل لغیره و ذلک دلیل على کمال لطفه تعالى بعباده. این اثر با خط نسخ توسط مؤلف در ذیقعده ۱۲۹۶ در سامرا کتابت شده است. محل نگهداری: قم، مرعشی، شماره نسخه: ۱/۱۴۶۷۷ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۳۴، ص۲۰۶).

۶. جُنگ، قطعات و قصاید، اثر محمدتقی بن محمدشفیع کازرونی (۱۳۰۵)

محمدتقی کازرونی در ۱۲۷۰قمری در کازرون متولد شد و نزد پدرش، سیدمحمدتقی موسوی، پرورش یافت. وی در ۱۲۹۱قمری با پدرش به بوشهر، و سپس به عراق رفت و در سامرا نزد میرزای شیرازی شاگردی کرد. وی همچنین از شاگردان میرزاعلیآقا، فرزند میرزای شیرازی، به شمار میرود. او سال۱۳۱۰قمری از سامرا به بوشهر بازگشت و در ۱۳۲۹قمری، که همراه خانوادهاش برای زیارت به نجف رفته بود، در آنجا بیمار شد و وفات یافت و در وادیالسلام به خاک سپرده شد.

تنها کتابی که وی در سامرا نوشته، جُنگ، قطعات و قصاید عربی از مرثیهسرایان در مراثی شهدای کربلا مانند سیدمحسن بغدادی، حاجمحمدعلی کمونه، شیخصالح حلی، سیدرضا هندی و دیگران است که جمعآوری و کتابت کرده است (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ق۲، ص۸۴۰-۸۴۱).

مشخصات نسخه: خط: نستعلیق، کاتب: مؤلف، تاریخ کتابت: ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ق.، محل نگهداری: قم، مرکز مطالعات، ش۷۳۴ (درایتی، ۱۳۹۰ش، ج۱۰، ص۵۱۳).

۷. حاشیة فرائد الاصول شیخ انصاری، اثر ابوالقاسم بن محمدعلی همکینی
(قرن ۱۴ق)

از زندگانی ابوالقاسم همکینی اطلاعی در دست نیست. وی حاشیه فرائد الاصول شیخ انصاری را در سامرا نگاشت؛ حاشیه استدلالی نسبتاً مفصل با استفاده از تقریرات استادش. کتاب به خط نستعلیق است و برخی مباحث در دوشنبه ۲۶ شعبان ۱۳۴۹ و یکشنبه دوم ربیعالاول ۱۳۴۰قمری در سامرا تألیف شده است. آغاز: استحقاق العاقب على مخالفةالامر و النهی الواقعیین ... . انجام: فحینئذ یحرم احداث العجز و یجب حفظ القدرة کالاعراض و القوى ... . محل نگهداری: اصفهان، دانشگاه، ش۵۸۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۷۰)

۸. حاشیة فرائد الاصول، اثر علی معصومی همدانی (۱۲۷۴ ـ ۱۳۵۶ش)

این کتاب به زبان عربی، تألیف ۹ ذیحجه ۱۳۴۲قمری و حاشیه بسیار مفصلی است از آغاز کتاب تا مبحث ظن، از تقریرات میرزامحمدحسن شیرازی بزرگ؛ چنانکه در پایان نسخه، نام مؤلف و میرزا آمده. آغاز: بسمله قال المصنف فرائد ...؛ انجام: نعم مع القول بحرمة التجری مع الاقدام یحتمل التحریم قیام حجة شرعیة على تحریمه فی الظاهر الحمد لله کما هو اهله و مستحقه. خط: نستعلیق، کاتب: مؤلف، سامراء، محل نگهداری: قم، گلپایگانی، ش ۱/۳۷۵۳ ـ ۸۳/۱۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۶۶).

۹. الحمامیة، اثر علی بن محمدعلی حسینی میبدی (۱۳۱۳ق)

«علامه میبدی»، فقیه، اصولی، شاعر، لغتدان و از مفاخر علمای قرن سیزده و چهاردهم هجری است. خاندان عالمپرور میبدی، طی چند سده، عالمان بزرگی را به جامعه اسلامی تقدیم کردهاند. شیخعبدالحسین بن علی تهرانی و فاضل اردکانی، از استادان وی بودند (فاکر میبدی، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۷). وی بیش از پنجاه اثر در موضوعات مختلف علمی نگاشت که یکی از آنان را با نام «الحمامیة» در سامرا به رشته تحریر درآورد.

مشخصات اثر: تاریخ تألیف: جمعه ۱۹ شعبان ۱۲۸۵ق، محل تألیف: سامراء، شعر عربی، ارجوزهای حدود صد بیت درباره حمام و چگونگی ورود به آن و آداب آن، عناوین: «فی اوصاف الحسنة»، «فی جواز بنائه»، «فی جواز دخوله»، «فی کیفیة الدخول»، «فی النورة»، «فی کیفیة»، «فی الدلک»، «فی التخضیب»، «فی التقطر و الصب»، «خاتمة فی الخروج». آغاز: أحسن قول زین المجالسا××× وأطربت فوحته المعاطسا. حمد یفوق سائر المحامد××× لحضرة الله دوام الحامد. انجام: فنسأل الله السداد فی العمل××× والصدق فی القول و الغفران الزلل. فانه الولی فی المطالب××× و غالب فیها و ای غالب. محل نگهداری: قم، مرعشی نجفی، مرکز احیاء (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۳، ص۴۴۰).

۱۰. ذخائر المحققین، از مصطفی بن داود حسینی مشهدی

از زندگانی نویسنده اطلاع دقیقی در دست نیست. وی ذخائر المحققین را درباره اصول فقه، به زبان عربی و در سامرا نگاشته است. آغاز: بسمله، قوله اعلم ان مراده بالمکلف من وضع علیه القلم من البالغ. انجام: اعنی توقف وجود کل من الضدین على عدم الاخر و توقف عدم کل منهما على وجود الاخر. خط: نسخ تحریری، کاتب: مؤلف، تاریخ کتابت: دوشنبه ۱۲ شوال ۱۳۰۴ در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، نسخه ۱۶۵۹۸ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۶، ص۳۱).

۱۱. فتح الاقفال عن صلاة القفال

فتح الاقفال، اثر میرزانجمالدین شریف عسکری، فرزند میرزامحمدشریف عسکری تهرانی (صاحب کتاب مستدرک بحار الأنوار است).

وی فقیه و مصنف است و در ۱۳۱۳ق/ ۱۲۶۶ش متولد شد. مقدمات و دوره سطوح را نزد فضلای سامرا گذراند و سپس همراه پدر به نجف مهاجرت کرد و از درس پدرش و همچنین شیخمحمدحسین اصفهانی و سیدابوالحسن اصفهانی بهره برد. وی نزدیک پنجاه جلد کتاب در علوم گوناگون اسلامی نگاشت که اثر فتح الاقفال عن صلاة القفال از آن نمونه است.

این اثر، به عربی و درباره نماز قفال مروزی است. عبدالله بن احمد بن عبدالله قفال مروزی، در حضور سبکتکین، نمازی خواند فاقد آداب شرعی و مطابق مذهب حنفی تا نادرستی آن مذهب را به سلطان نشان دهد. در این رساله، خصوصیات این نماز از کتابهای فقهی اهل آن مذهب استخراج شده است.

آغاز: الحمد لله رب العالمین.... عثرت فی اثناء مطالعاتی لکتب اهل السنة على صلاةالقفال التی نقلها المؤرخون. انجام: والعلماء الاعلام من أهل السنة و الجماعة والحمد لله أولا و آخرا والصلاة والسلام على محمد وآله الغر المیامین. خط: نسخ، کاتب: مؤلف، تاریخ کتابت: چهارشنبه ۸ رجب ۱۳۷۷ق، محل نگهداری: قم، مرعشی، ن۵۸۹۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۳، ص۵۹۳).

۱۲. الفقه الاستدلالی، اثر زینالعابدین نجفی گلپایگانی (۱۳۴۷ق)

زینالعابدین نجفی از شاگردان میرزای شیرازی است. وی اثر الفقه الاستدلالی را به عربی نگاشت و قسمت صلات مسافر این کتاب را در ۱۳۰۳ قمری در سامرا نوشت. آغاز: صورت جمع است دون قصد اقامه عشرة ایام در جایی و مراد از قصد که مکرراً اشاره به او شد. انجام: عدم دلالة هذه المدعی لاحتمال کون عدم ... شامل صلاة مسافر وقف وصایا منجزات مریض و بخشی از طهارت به صورت شرح بر متن.

خط: تحریری، کاتب: مؤلف، سال کتابت: ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۳ق با افزودنیهایی از مؤلف، محل نگهداری: قم، گلپایگانی، ن ۱۵۳۹ - ۸۹/۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۴، ص۱۸۱).

۱۳. الکراهة فی العبادة، اثر محمد بن صادق طباطبائی سنگلجی (۱۳۳۰ق)

الکراهة فی العبادة، با موضوع فقه و به زبان عربی است.

آغاز: بسمله الکراهة الاصطلاحیة .... انجام: فان الاقلیة من الامور الاعتباریة القائمة بالاثنین والله العالم بحقائق الامور و انا الحقیر محمد بن صادق فی بلدة سامرا فی ۲۲ صفر ۱۳۰۷. محل نگهداری: تهران، مجلس، ۱/۱۲۲۱ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۶، ص۱۶۱).

۱۴. رساله مختصری درباره نجاست خون، اثر سیدمحمدکاظم عصار (۱۳۰۵/۱۳۹۵ق.)

سیدمحمدکاظم عصار فیلسوف و فقیه ساکن تهران است. وی همزمان با دروس حوزوی، دروس جدید را نیز ادامه داد و اولین دبیرستان را در تبریز تأسیس کرد. در دارالفنون، مدرسه سپهسالار و دانشکده معقول و منقول تدریس میکرد. در تدوین قانون مدنی ایران مشارکت داشت. سیدشهابالدین مرعشی نجفی و سیدعبدالاعلی سبزواری از شاگردان او هستند. مدتی از عمر خود را در عتبات عالیات گذراند. در همین ایام، مدتی به سامرا رفت و در آنجا در حلقه درس آیتالله محمدتقی شیرازی حاضر شد.

او در سامرا، رساله مختصری به عربی، درباره نجاست خون نگاشت: آغاز: من النجاسات الدم من ذی النفس السائلة بلا اشکال فیه. انجام: فلا اشکال عند التدقیق فی مرجعیة العام فیحکم بالنجاسة کما لایخفى. خط: شکسته نستعلیق، کاتب: مؤلف، سال کتابت: ۱۳۰۱ق، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ۳/۱۱۷۰۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۳۳، ص۱۵۱).

آثار کتابتشده در سامرا

کتابت، مترادف استنساخ است. بنابر تعریف نسخهشناسان، کلمه «اِسْتِنْساخ»، که با «استکتاب» مترادف دانسته شده، بهمعنای نوشتن نسخه کتابی از روی نسخه دیگرِ همان کتاب یا نسخهگرفتن از کتاب و نوشته بهکار میرود و معادل آن در زبان فارسی، «نسخهنویسی» است. در جهان اسلام، در نخستین قرون اسلامی، پدیده استنساخ و استکتاب رواج داشته و با توجه به توصیهها و آموزههایی که در این زمینه در لابهلای کلمات قصار و ضربالمثلهای اسلامی مشهود است، میتوان گفت که استنساخِ کتاب در جهان اسلام، باسرعت قانونمند شده و نزد تحصیلکردگان ارزشی فراگیر به شمار میآمده است. بر اساس شمارش مجموعه فهرستهای نسخ خطی نگارشهای اسلامی، میتوان گفت که حدود پنج میلیون کتاب و رساله استنساخ شده که حکایتگر اهمیت کتابت در جهان اسلام است (سازمان اسناد و کتابخانه ملی، ۱۳۸۱، ج۱، ذیل واژه استنساخ).

فهرست آثار علمی و فاخری که در سامرا کتابت و نسخهبرداری شده است، در ادامه خواهد آمد.

۱. الاجتهاد و التقلید، مؤلف ناشناخته

کتاب الاجتهاد و التقلید، یازده نسخه دارد که یکی از آنها در سامرا نسخهبرداری شده است. آغاز: الحمدلله... وبعد فقد اختلف العلماء بعد اتفاقهم على جواز التقلید. این کتاب، تقریرات درس میرزاحبیبالله رشتی است. کاتب آن مشخص نیست؛ اما در ۱۲۹۹قمری در سامرا کتابت شده است (درایتی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۷۲۹؛ نشریه، ج۱۱، ص۸۵۷).

۲. الاربعون حدیثا عن الاربعین من الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین، از منتجبالدین رازی (۵۰۴-۶۰۰).

از این کتاب، بیش از بیست نسخه موجود است که یکی از آنها در سامرا نسخهبرداری شده. خط: نسخ، کاتب: علی بن عبدالله حسینی حائری، تاریخ کتابت: ۱۳۰۴ق، محل نگهداری: اصفهان، علامه فانی (ضیاءالدین)، ش ۱/۳۵ (درایتی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۹۶۵).

۳. الاستصحاب، مؤلف ناشناخته

کاتب الاستصحاب ناشناخته است. تاریخ کتابت: ۱۳۰۰ق در سامرا، محل نگهداری: تهران، مروی، ۴/۷۰۳ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۳۴۰).

۴. بدایع الافکار = بدایع الاصول از حبیبالله رشتی (۱۲۳۴ - ۱۳۱۲ق) به نام رساله تعادل و تراجیح

خط: نستعلیق و شکسته، کاتب: محمد بن محمود حسینی طهرانی، تاریخ کتابت: ۱۳۰۱ق در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ش۲/۱۱۷۰۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۸۴۱).

۵. تشریح الاصول الصغیر، اثر علی بن فتحالله نهاوندی نجفی (۱۳۲۲ق)

خط: نسخ، سیدمهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: ۱۲۹۷ق در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ش ۳۳۸۷۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۸، ص۲۴۷).

۶. تفسیر القرآن الکریم

آغاز: بسمله، الحمد لله الذی انزل على عبده الکتاب نوراً الى رفع مصابیحه؛ انجام: وعلى التغییرات العارضة لها فی الحرکات و الانتقالات و نقل الاحوال مما فصل فی محله ثم المراد. این تفسیر، شاید از حاجسیدابوالحسن طالقانی باشد. ظاهراً برگرفته از مجلس درس استادش شیخمحمدحسین اصفهانی بوده است. خط: شکسته نستعلیق، تاریخ کتابت: ۸ جمادیالثانی ۱۳۰۶ق. قرینه آنکه سیدمحمود طالقانی، فرزند وی، در آغاز این نسخه، شرحی درباره رسالههای مجموعه نوشته و توصیه کرده که اولاد خاندانش آن را برای یادگاری نگه دارند (تاریخ یادداشت: یکشنبه ۶ ذیقعده ۱۳۹۳ق)، محل نگهداری: کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش۱/۱۶۱۲۲ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۸، ص۳۸۳).

۷. تقلید المیت و الاعلم، اثر حبیبالله رشتی (۱۲۳۴ - ۱۳۱۲ق)

خط: نسخ، کاتب: سیدمهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: ۴ صفر ۱۲۹۷ق، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ش ۲/۱۵۳۱۳ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۳۹).

۸. حاشیة تهذیب المنطق، اثر ملاعبدالله یزدی (۹۸۱ق)

خط: نسخ، کاتب: ناشناخته، تاریخ کتابت: ۱۲۶۸ق در سامرا، محشی با امضای علیرضا؛ وقفنامهای به نام محمدصادق در ۱۲۷۸ق دارد. محل نگهداری: تهران، ملی، ش۱/۳۳۸۱ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۱، ص۵۳۷).

۹. حاشیة شرائع الاسلام فی المسائل الحلال و الحرام، اثر شیخمرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ق).

خط: نستعلیق و شکسته، کاتب: محمد بن محمود حسینی طهرانی، تاریخ کتابت: ۱۳۰۱ق در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ش۱۸۵۳۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۱، ص۸۴۷).

۱۰. حاشیة فرائد الاصول

کاتب: ناشناخته، تاریخ کتابت: ۱۳۰۳ق در سامرا، محل نگهداری: تهران، مروی، ش ۸/۷۰۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۷۵).

۱۱. حاشیة فرائد الاصول، آخوند خراسانی (۱۲۵۵ - ۱۳۲۹ق)

آغاز: ویرجع فی تعینه الیه لا الثابت للجزئیات. انجام: بلا عنوان من دون تعیین لا واقعا و لا ظاهرا. خط: نسخ، کاتب: سیدمهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: ۴ صفر ۱۲۹۷ق در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ش ۱۵۳۱۳ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۶۰)

۱۲. حاشیة فرائد الاصول، شیخمرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ق.)

خط: نسخ، کاتب: سید مهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: جمادیالثانی ۱۳۰۴ق، محل نگهداری: قم، مسجد اعظم، ش ۲۹۸ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۷۸).

۱۳. حاشیة فرائد الاصول، علی روزدری (۱۲۹۰ق)

کاتب: سیدمهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: بیتا (قرن ۱۳) در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ش ۱۱۵۹۷ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۴۸).

۱۴. حاشیة فرائد الاصول، محمدحسن آشتیانی (۱۲۴۸- ۱۳۱۹ق)

خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: مهدی نوری، تاریخ کتابت: شنبه دهه آخر جمادیالثانی ۱۳۰۴ق در سامرا با مُهر محمدمهدی بن محمدحسن موسوی در ۱۳۰۷ق، محل نگهداری: قم، گلپایگانی، ش۱/۷۴۲۱ - ۴۱/۳۸ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۲، ص۱۵۵).

۱۵. الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، شهید اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶ق)

الدروس الشرعیة به عربی است و بخشی از آن (از طهارت تا رهن) را سیدحسین بن محمد بن حسن جویانی عاملی در سامرا کتابت کرده. خط: نسخ، مدرسه حله مجاور حرم محمد بن الحسن صاحبالزمان، برای عزالدین حسن جویانی، محل نگهداری: تهران، دانشکده الهیات، نسخه ۱۶۳ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۴، ص۵۲۱).

۱۶. الدماء الثلاثة، صاحب جواهر (۱۲۰۰- ۱۲۶۶ق)

خط: نسخ، کاتب: سیدحسین حسینی فرزند سیدمحسن بن سید مرتضی بن سید محمد بن سیدعلی کبیر، تاریخ کتابت: ۱۳۰۰ق در سامرا با علامت بلاغ، مصحح، محشی از میرزای شیرازی و شیخمرتضی انصاری، محل نگهداری: کتابخانه شخصی طبسی، ش ۱/۴۰۲ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۴، ص۷۹۱).

۱۷. سبیل الرشاد فی اثبات المعاد، علی بن عبدالله زنوزی (۱۲۳۴ - ۱۳۰۷ق)

کاتب: ناشناخته، تاریخ کتابت: ۱۳۰۵ق، محل نگهداری: شیراز، خاندان نورالدین هاشمی، نسخه ۲/۱۵ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۷، ص۹۴۵).

۱۸. سهوالنبی۹، اثر شیخ مفید (۳۳۶- ۴۱۳ق)

کاتب: محمدباقر بیرجندی این کتاب را به خط نستعلیق و در ۱۳۰۰قمری در سامرا کتابت کرده است. محل نگهداری: قم، مرعشی، نسخه ۴/۳۴۱۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۸، ص۵۵۵).

۱۹. شبهة الحسن والقبح، وحید بهبهانی (۱۱۱۸ ـ ۱۲۰۵ق)

خط: نستعلیق، کاتب: محمد بن محمدباقر، تاریخ کتابت: ۱۳۰۰ق (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۸، ص۷۸۳).

۲۰. شرح ارشاد الاذهان، شیخ انصاری

خط: شکسته نستعلیق، کاتب: محمدحسین بن محمداسماعیل خراسانی آملی، تاریخ کتابت: بیتا (قرن ۱۳)، محل نگهداری: قم، مرعشی، نسخه ۳/۱۲۸۲۷ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۱۸، ص۹۹۰).

۲۱. شرح الکافی، محمدصالح مازندرانی

عربی، خط: شکسته نستعلیق، کاتب: ابوالحسن طالقانی، تاریخ کتابت: ۲۵ جمادیالثانی ۱۳۰۵ق، محل نگهداری: تهران، مجلس، نسخه ۳/۱۶۱۲۲ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۴۹۶).

۲۲. عجالة الراکب و قناعة الطالب فی المناقب، اثر محمدحسین گرهرودی (۱۳۱۴ق)

عجالة الراکب، که به فارسی است و به درخواست سیدعلی بجستانی نگاشته شده، احادیثی درباره فضایل ائمه: و اخلاق اسلامی است. آغاز: الحمد لله الذی أفاض علینا الوجد لمعرفة... انجام: فقالت ءالد و أنا عجوز فاوحى الله الیه أنها ستلد. کاتب: محمدباقر بیرجندی، با خط نستعلیق، تاریخ کتابت: ۱۳۰۰ق، محل نگهداری: قم، مرعشی، نسخه ۷/۳۴۱۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۲، ص۴۳۴).

۲۳. غرفة المعجزات، اثر محمدعلی شاهعبدالعظیمی (۱۲۵۸ ـ ۱۳۳۴ق)

غرفة المعجزات به عربی است و درباره معجزات و کرامات اهل بیت:. این اثر در بمبئی در ۱۳۰۰ قمری چاپ سنگی شده است. کاتب: محمدباقر بیرجندی، خط: نستعلیق، تاریخ کتابت: ۱۳۰۰ق در سامرا، محل نگهداری: قم، مرعشی، شماره نسخه ۳/۳۴۱۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۳، ص۳۹۹).

۲۴. الفوائد الاصولیة، علی روزدری (۱۲۹۰ق)

خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: محمدمهدی بن جعفر بن حسین بن عبدالله موسوی، تاریخ کتابت: ذیحجه ۱۳۰۱ق، مصصح: محمدمهدی بن سید جعفر حسینی در ۲۶ شعبان ۱۳۰۵ق، با حاشیه سیدمحمدمهدی مذکور برگ اول معرفی کتاب از سیدموسی موسوی. محل نگهداری: قم، مفتیالشیعة، نسخه ۱۰۳ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۴، ص۳۴۲).

۲۵. الفوائد الاصولیة، علی روزدری

کاتب: سیدمهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: ۱۳۰۰ق، خط: نسخ، محل نگهداری، قم، مرعشی، ن۶۹۲۵ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۴، ص۳۴۲).

۲۶. الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، نوری (۱۲۵۴ـ ۱۳۲۰ق)

خط: نسخ تحریری، کاتب: محمدحسن، تاریخ کتابت: دوشنبه جمادیالاول ۱۳۲۹ق (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۴، ص۶۵۸).

۲۷. مسائل علی بن جعفر۸

خط: نسخ، کاتب: زینالعابدین بن ابوالحسن حسینی تنکابنی قزوینی، تاریخ کتابت: پنجشنبه ۱۹ رجب ۱۳۰۴ق، محل نگهداری: تهران، دانشگاه، ۲/۵۰۶ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۹، ص۲۸۲).

۲۸. مطارح الانظار، ابوالقاسم کلانتری (۱۲۹۲ق)

خط: شکسته نستعلیق، کاتب: محمد بن محمود حسینی طهرانی، تاریخ کتابت: ۱۳۰۱ق در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ۱/۱۱۷۰۹ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۹، ص۸۷۶).

۲۹. مطارح الانظار، ابوالقاسم کلانتری (۱۲۹۲ق)

خط: نسخ، کاتب: سیدمهدی بن حسین حسینی یزدی بافقی، تاریخ کتابت: ۱۲۹۷ق در سامرا، محل نگهداری: مشهد، رضوی، ۱۵۲۴۸ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۹، ص۸۷۵).

۳۰. مطارح الانظار، ابوالقاسم کلانتری (۱۲۹۲ق)

کاتب: ناشناخته، تاریخ کتابت: ۱۲۹۶ و ۱۲۹۷ق در سامرا، محل نگهداری: قم، گلپایگانی، ۲۶۷۳ ـ ۱۲۳/۱۴ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۲۹، ص۸۷۵).

۳۱. نجاة العباد فی یوم المعاد، صاحب جواهر

قسمت خمس و زکات، کاتب: محمد بن باقر، محل نگهداری: تهران، مروی، ۷۰۸ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۳۳، ص۱۳۴).

۳۳. الوجیز فی الدرایة، شیخ بهایی

خط: نستعلیق، کاتب: محمد بن محمدباقر، تاریخ کتابت: ۲ ذیقعده ۱۳۰۳ق، محل نگهداری: قم، گلپایگانی، ن ۲/۲۳۷ ـ ۵۷/۲ (همان، ۱۳۹۰ش، ج۳۴، ص۲۸۱).

۳۴. هدیة النملة الی مرجع الملة، کلام، از محمدرضا کوثر علی شاه، (۱۲۶۱ـ ۱۳۱۸).

عربی ـ فارسی، خط: شکسته نستعلیق، کاتب: ابوالحسن طالقانی، تاریخ کتابت:
۸ جمادیالثانی ۱۳۰۶ق، محل نگهداری: تهران، مجلس، ن ۲/ ۱۶۱۲۲.

جمعبندی

حوزه علمیه شیعی سامرا، با مهاجرت میرزای شیرازی در دوران قاجار، جان گرفت و در این مدت، به تبع ایشان، عالمان دیگر به آنجا مهاجرت کردند و آثاری را در آن دیار نگاشتند. از مجموع چهارده اثر نگاشتهشده، شش اثر با موضوع فقه، سه اثر اصول فقه و دو اثر کلام و سه اثر در دیگر موضوعات است که نشاندهنده اهمیت فقه و اصول فقه در آن حوزه شیعی است. قدیمیترین اثر، از آنِ علامه میبدی با نام الحمامیة است که آن را در ۱۲۸۵ق/ ۱۲۴۷ش در دوران ناصرالدینشاه نگاشته است. جدیدترین اثر نیز نگاشته نجمالدین عسکری با نام فتح الاقفال عن صلاة القفال در سال ۱۳۷۷ق/ ۱۳۳۶ش است. در بخش کتابت نیز ۳۲ اثر در موضوعات مختلف اسلامی در سامرا استنساخ شده است.

جدول: مشخصات آثار تألیفی در سامرا