بررسی تاریخ خاکسپاری در نجف و وادی‌السلام

خاکسپاری در زمین نجف، به قرون پیش از اسلام باز میگردد؛ چنانکه انبیای بزرگ در آن آرمیدهاند. در دوره اسلامی نیز خاکسپاری امیر مؤمنان۷ در آن بر عظمت این سرزمین افزود. هرچند پیش از امیر مؤمنان۷ میتوان به دفن اثیب یمانی نیز اشاره کرد.

در نجف، چند قبرستان وجود داشته است؛ مثل قبرستان بابلیها و حیرویها و کوفیها که از نظر محل جغرافیایی، وسعت و تعداد مدفونها با هم متفاوتاند. وادیالسلام، در جایگاه میراثی علمی، بزرگترین قبرستان در جهان است و تاریخ تدفین در آن به بیش از ۱۲۰۰ سال میرسد و مساحت آن در دو قرن و سالهای اخیر چند برابر شده است و از همین رو، باید مثل میراثی جهانی از آن حفاظت شود. در این نوشتار، با محوریت فصلی از کتاب نفحات نجفیه، نوشته دکتر محسن عبدالصاحب مظفّر، از تاریخ خاکسپاری در نجف و پیدایش وادیالسلام یاد میشود.

تدفین انبیا در نجف

گفته میشود حضرت آدم۷، روستاهایی اطراف فرات ساخته و ساخته شدن نجف فعلی را نیز در نظر داشته و وقتی از دنیا رفته، حضرت نوح۷ ایشان را در محل فعلی، مرقد امیر مؤمنان۷ به خاک سپرده است. گویا فرزندش سام، او را به نجف آورده و در همین مکان مقدس به خاک سپرده است (براقی، بیتا، ص۲۱۵). گفته میشود طوفان نوح، نزدیک نجف به وقوع پیوسته و حضرت نوح۷ کشتیاش را در کوفه فعلی ساخته است. کوه جودی، که کشتی نوح بر آن مستقرّ شد، در شمال غربی نجف قرار دارد (مظفر، ۲۰۱۱م، ص۴۵۶). همچنین پیامبران بزرگی چون حضرت صالح و حضرت هود۸ نیز در وادیالسلام مدفوناند (همان).

تاریخ تدفین ملل و اقوام گذشته در نجف

زمین نجف از زمینهای اطراف بالاتر است و ازاینرو، هیچگاه زیر آب نمیرود و به همین دلیل، در زمان وقوع سیل، بابلیها به این منطقه میآمدند و مردگانشان را بر پشت استر به همراه میآوردند تا در این سرزمین، که به آن «نجبو» میگفتند، دفن میکردند. نجبو در زبان بابلی، به معنای زمینی است که در اعماقش آب دارد و از اطرافش بالاتر است. بنابراین، بابلیها بسیاری از مردگانشان را در نجف دفن کردند (همان).

پس از سقوط دولت متمدن عربی در شمال عراق، موقعیت حیره اهمیت زیادی یافت و دفن در حیره و شمال آن، توسعه پیدا کرد تا به کوفه رسید. در سرزمین میان نجف و حیره، آثار قبرستانی قدیمی هست که حدود هشت کیلومتر با نجف فاصله دارد و امروزه نیز از بقایای آن قبرستان قدیمی، وسایلی که همراه اموات دفن شده، دیده شده است (شمس، ۱۹۸۷م، ص۳۵). در این منطقه، سه نوع قبرستان یافت شده که حاکی از سه دوره زندگانی در آن است.

در یکی از قبرستانها قبرها با سنگ سفید پوشیده شده است که به دوره ساسانی برمیگردد. در قبرهای قبرستان دیگر، اشیای قیمتی مثل ظروف شیشهای و نقره پیدا شده که مربوط به قبل از دوره ساسانی است و همچنین قبرستانی دیگر که بزرگتر از دوتای دیگر است و به دوره پس از اسلام مربوط میشود.

«نعمان بن منذر»، در شمال حیره و در فاصله حدود هفت کیلومتری از شهر، زندانی ساخت که زندانیهای آن به «ثَوِیّ» معروف شدند؛ زیرا ثوی، به معنای ماندگار است؛ مثل کسی که در قبر تا قیامت میماند و کسی که وارد این زندان میشد، برای مدت طولانی در آن میماند. ازاینرو، به منطقه شمال حیره، ثویّه گفته میشد و کمکم به تمام مناطق شمال و جنوب غربی و شمال شرقی این منطقه، ثویّه گفته شد.

همچنین تاریخ تدفین مسیحیان در نجف، به بیش از دو هزار سال، و مساحت قبرستانشان از نظر وسعت، به بیش از ۱۴۰۰ هکتار میرسد و به «ام خشیم» معروف است و از نجف آغاز میشود و به منطقه مناذره میرسد و از قرائن موجود، فهمیده میشود که قبرستان مسیحیان است. حتی بخشی از قبرستان در منطقه بحر نجف قرار گرفته و آثار باستانشناسی نیز آن را تأیید میکند.

اطراف زندانِ نعمان در منطقه ثویّه نیز قبوری پیدا شده است که شاید برای زندانیانی بوده که فوت کردهاند؛ زیرا هرکس به این زندان میآمد، چه بسا تا آخر عمر در آن میماند (یاقوت حموی، ۱۹۰۶م، ج۴، ص۱۹۶).

پس از جنگ قادسیه نیز حدود ۸۵۰۰ نفر از کشتههای جنگ، در این منطقه دفن شدند که در طرف غرب و جنوب غربی حیره قرار گرفته است.

منطقه غریان در نجف

غریان، در حقیقتْ دو قبر است که بر فراز آن، دو ساختمان به شکل صومعه ساخته شده و پناهگاه افراد فراری از لذّات دنیا و محلی برای عزلتگزینی بود (حکیم، ۱۹۷۹م، ص۳۸۷) تا اینکه به کاروانسرایی برای استراحت مسافران تبدیل شد و برای مدتهای طولانی به این عنوان، شناخته و استفاده میشد و کسانی که از نجف به حیره میرفتند، در این محل استراحت میکردند. غریان در فاصله ده کیلومتری حیره و بیست کیلومتری ثویّه است و پس از اینکه یکی از دو ساختمان خراب شد و دیگری هم رو به تخریب نهاد، به ساختمان منحنی و مایل نامگذاری شد (نویری، بیتا، ص۳۸۷). منصور که میپنداشت زیر یکی از ساختمانها گنج وجود دارد، دستور تخریب آن را صادر کرد. احتمالاً یکی از دو ساختمان در اواخر دولت اموی، و دیگری در اوایل دولت عباسی از بین رفته باشد و با اینکه هر دو ساختمان خراب شده بود، نام منطقه به «غری» تغییر پیدا کرد.

تدفین در ثویه

تاریخ ثویّه، همگام با تاریخ کوفه رقم خورده و روایت شده است که ثویّه، محلی نزدیک کوفه است میگویند که ثویّه، محلی در کوفه بوده و نزدیکی کوفه، کنار خندق سابور قرار گرفته است و دو طایفه ثقیف و قریش، در بخشی از آن زندگی میکردند (ماسنیون، ۱۹۳۹م، ص۳۳).

این مطلب در مصادر تاریخی مانند فرحة الغری و بحار الانوار در بخش مزارات و مشاهد مشرّفه و نزهة الغریّ و ارشاد القلوب آمده است (مجلسی، بیتا، ص۷۹؛ دیلمی، بیتا، ص۱۳۳؛ کوفی، ۱۹۴۷م، ص۱۴۷).

پس از آنکه کوفه ساخته شد، ساکنانش منطقه غربِ خندق سابور را برای تدفین مردگانشان برگزیدند و نام ثویّه را به آن گذاشتند. در ثویّه، نزدیک سیصد صحابی و تعداد زیادی از دانشمندان و علمای کوفی و ثقفی دفن شدهاند.

امروزه، شهرِ نجف منطقه ثویه را دربرگرفته است.

از اولین کسانی که در این مکان به خاک سپرده شده، خباب بن ارت است (مجلسی، بیتا، ج۱، ص۷۹). وی در جنگ بدر در رکاب رسول خدا۹ بود. سپس به کوفه آمد و در رکاب امیر مؤمنان۷ در صفّین و نهروان نیز بود و در آن دیار درگذشت و حضرت بر پیکرش نماز گزارد و بر بالای قبرش ایستاد و فرمود: «خدا خبّاب را بیامرزد! با رغبت اسلام آورد و با اطاعتْ هجرت، و مجاهدانه زندگی کرد و برای اسلام، جسم و جانش را به خطر انداخت و خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمیکند». این مطلب در بخش بدریها از کتاب طبقاتِ ابن سعد نیز آمده است (گنجی، ۱۹۳۷م، ص۳۲۳). در روایتی از این کتاب آمده که خبّاب به فرزندش وصیّت کرد که در این سرزمین به خاک سپرده شود.

تدفین در غریّ

ابن قولویه میگوید که مرقد امیر مؤمنان۷ کمی بالاتر از ثویّه است (اصفهانی، ۱۳۱۰ق، ج۱، ص۲۵). پیکر مقدس حضرت از کنار مسجد حنّانه عبور، و به سمت غریّ حرکت کرد؛ همان مکانی که سرهای مقدّس امام حسین۷ و فرزندان و اصحابش قبل از ورود به کوفه، در آن قرار داده شد.

زمین غریّ، هموار و شنی است؛ طوریکه به ندرت در آن تپه ماهور یافت میشود و روبهروی آن بیابان وسیعی وجود دارد و سپس به زمینی بالاتر میرسد که همان نجف باشد و امیر مؤمنان۷ هر از گاهی به این دشت میآمد و به نماز و عبادت مشغول میشد.

محلّی که نجفیها به صافی صفا میشناسند، مرقد شاگرد اویس قرنی یمانی صحابی معروف امیر مؤمنان۷ است. او که اثیب یمانی نام دارد، به فرزندانش وصیّت کرد که پیکرش را به نجف بیاورند و این واقعه، قبل از شهادت امیر مؤمنان۷ بود (ابن سعد، بیتا، ص۱۲۱؛ مظفر، بیتا، ص۷۵).

شروع تدفین در اطراف مرقد امیر مؤمنان۷

پس از شهادت امیر مؤمنان۷ در ۲۱ رمضان سال چهل قمری و کشف مرقد آن حضرت، تاریخ سکونت و تدفین در اطراف مرقد شریف حضرت آغاز شد و به بیش از ۱۱۰۰ سال میرسد.

مهمترینِ قبرهای معروف در صحن حرم مطهر، به آل بویه و آل جلایری و صفویّه و قاجاریه مربوط است. در ایوانهای حرم مطهر نیز قبور علما و فقهای معروف مانند علّامه حلّی و علّامه اردبیلی و افراد بسیار دیگری وجود دارد. قبور مؤمنان در تمام ایوانها و حیاط و شبستانها پراکنده است که در ادامه، به تفصیل بیان خواهد شد.

تدفین در صحن مطهر علوی و اطراف آن

صحن حرم، مملوّ از قبر است و تدفین در آن، تا حدود سال ۱۹۸۰ میلادی ادامه داشت و پس از آن، دیگر هیچ میّتی در صحن حرم مطهر دفن نشد و با اینکه برخی از اموات از شخصیتهای مهم به شمار میآمدند، به دلیل نبود ظرفیّت و ازدحام زائران، مسئولان امر را بر اتّخاذ این تصمیم مصرّ کرد (آل محبوبه، بیتا، ج۱، ص۴۳).

مهمترین شخصیتهای مدفون در صحن عبارتاند از:

۱. اموات آل بویه که نزدیک ایوان علماست؛ شخصیتهایی مانند عضدالدوله، شرفالدوله و بهاء الدوله؛

۲. اموات آل جلایری که نزدیک در اصلی صحن است؛ مانند اویس جلایری، شیخحسن جلایری (۷۵۷ق) و قاسم جلایری (۷۶۸ق)؛

۳. اموات صفویها مثل شاهعباس؛

۴. اموات قاجاریها؛ مانند سردار اعظم و سلطانسدخان؛

۵. علما و شیوخ طوایف در ایوان طلا و ایوان علما.

سیدحسن براقی میگوید:

آل بویه برای کسانی که نزد آنها میآمدند، خانههایی را ساختند و برایشان غذا میفرستادند تا در آنجا سکونت کنند و سپس مردم به طرف آنها سرازیر شدند و این بر زبانها معروف است... جز اینکه من خانههایی را که زیر زمین میساختند، مشاهده کردم و آثار آن را دیدهام... دفن پشت دیوار مرقد، بلافاصله شروع میشود و تا وادیالسلام ادامه پیدا میکند (ابن طاووس، بیتا، ص۶۱).

اولین اتاق برای مرقد شریف امیر مؤمنان۷ را سیدمحمد در حدود سال ۹۰۰ میلادی ساخت. البته پیش از آن، خانههایی اطراف این مرقد شریف بود. از وقتی این اتاقک ساخته شد، تدفین در کنار این مرقد شروع میشود و این، پیش از آمدن آل بویه است.

غیر از قبور پراکنده، در جهت شمالِ مرقد شریف، مرقد دو پیامبر خدا یعنی حضرات هود و صالح: و مقام امام زمان[ قرار گرفته است.

پس از توسعه صحن حرم، دیوار آن برداشته شد و کمی عقبتر رفت و این کار را ابوالهیجاء عبدالله در حدود سال ۹۳۶ میلادی انجام داد و به این ترتیب، قبوری که تا آن روز بیرون صحن بود، در صحن قرار گرفت و بعضی دیگر، همچنان بیرون ماند.

سپس برای بار سوم، سال ۹۳۷ میلادی دیوارهای صحن عقبتر رفت و تعدادی از قبور در محدوده صحن جدید قرار گرفت (ابن کثیر، بیتا، ج۱۱، ص۲۴۲).

با توسعه شهر و فزونی ساکنان و لزوم تدابیر امنیتی برای حفاظت از شهر، سال ۴۰۰ قمری، با همت ابوالحسن ارجانی و حسن بن فضل بن سهلان، دیواری دور تا دور نجف ساخته شد که فاصلهاش تا مرقد شریف، حدود دویست متر بود.

رغبت مردم برای همجواری با مولیالموحدین۷ باعث تراکم جمعیت شد و سال ۱۷۲۱ میلادی، دیوار جدیدی دور شهر کشیده، و دیوار قبلی برداشته شد که فاصلهاش تا دیوار جدید، حدود شصت متر بود. توسعة شهری در جهت شرقی، به دلیل مدخل بودن برای کوفه، کمتر بوده است (ابوالفرج اصفهانی، ۱۹۶۳م، ج۱۴، ص۱۰۷).

سال ۱۷۸۸ میلادی، برای بار سوم دیوارهای شهر عقب رفت و این کار را سلیمانپاشا، وزیر عثمانی، انجام داد. تقریباً پس از این تاریخ بود که تدفین در بیرون شهر و در وادیالسلام با استقبال بیشتری روبهرو شد.

این رغبت، مشکل دیگری هم به همراه داشت که مردم علاقهمند، بدون هیچ نقشة حسابشدهای میکوشیدند تا حد امکان، خانه خود را نزدیک حرم مطهر بسازند تا به شرافت بیشتری نایل آیند و بر این تقدّم، از یکدیگر سبقت میگرفتند و همین امر، باعث تراکم خانهها و به هم چسبیدن آنها و تنگ شدن کوچههای عبوری میشد. این تقاضا نهفقط در ساخت خانهها، بلکه در نزدیکشدن قبور به مرقد مطهّر نیز وجود داشت.

همچنین تعدادی از قبور در خانهها ساخته شد؛ زیرا با تراکم خانهها دیگر امکان تدفین در نزدیکتر از این موضع وجود نداشت و ازاینرو، کمکم اموات را به وادیالسلام میبردند. از سال ۱۹۶۰ میلادی به بعد، کمتر خانهای بود که قبری در آن یافت نشود و حتی برخی، خانهها را نه برای سکونت، بلکه برای تدفین امواتشان میخریدند یا سردابهایی در آنها حفر میکردند و اموات را در سردابها به خاک میسپردند.

پیدایش وادیالسلام

در روایات آمده است که مدفون در نجف، مورد سؤال نکیر و منکر قرار نمیگیرد و وادیالسلام نیز محشر مؤمنان است. وادیالسلام، قبرستانی بود که تا قبل از پیدایش نجف، شهرت چندانی نداشت و تمام آن حول محور قبور انبیای الهی میچرخید. شاهدش هم این است که پیامبر اکرم۹ نام وادیالسلام را بر تمام زمین شهر نجف نهاده است.

بنابراین، نام وادیالسلام فقط برای قبرستان نیست؛ بلکه نام تمام نجف است؛ ولی خود قبرستان، بیش از سه هزار سال پیشینه دارد (مظفّر، ۱۹۶۴م، ص۲۸).

شیخجعفر آل محبوبه، در صفحه ۹۵ از کتابش به نام ماضی النجف و حاضرها مینویسد:

وقتی امام صادق۷ برای زیارت مرقد جدّش امیر مؤمنان۷ میآمدند، دو رکعت نماز میخواندند و سپس به مکان دوم و سوم رفته و آنجا هم دو رکعت نماز میخواندند و وقتی از ایشان درباره این سه محل سؤال میشد، میفرمود: «اوّلین جا مرقد جدّم امیر مؤمنان۷ و دومین جا، محل قرار گرفتن سر مقدّس امام حسین۷ و سومین جا، محلّ منبر حضرت مهدی[ است».

مقام دیگری برای حضرت مهدی[ وجود دارد که در فاصله یک کیلومتری از حرم و در شمال نجف است. تعداد بالای ورودی اموات به وادیالسلام، باعث توسعه لحظهبهلحظه این منطقه شد؛ تا جایی که سال ۱۹۷۳ میلادی، مساحت آن به نزدیکی دویست هکتار رسید (همان).

در همین سال، خط آهنی که نجف را به کوفه متصل میکرد، توقفگاهی را در وادی برقرار، و عبور و مرور را آسان ساخت (عاملی، بیتا، ص۱۰۲). پیش از آن نیز وسیله نقل و انتقال به وادیالسلام، تراموایی بود که با دو اسب کشیده میشد. وادی به شکل مستطیل بود و سال ۲۰۰۳ میلادی، مساحتش به ۳۶۰ هکتار، و سال ۲۰۱۳ میلادی به نزدیک هزار هکتار رسید (شمری، ۲۰۰۹م، ص۱۱۶).

ناگفته نماند که حدود هفتاد هکتار از وادی، به دلیل توسعه شهری مانند ساخت پارکها و پارکینگها و خیابانهای داخل و خارج وادی، گرفته شده است (همان).

گفتنی است که انگیزههای اعتقادی، باعث میشد که از کشورهای مختلف مانند ایران، ترکیه، لبنان، هند، پاکستان، افغانستان، کشورهای حاشیه خلیج و از دیگر شهرهای عراق، اموات را برای تدفین به وادیالسلام آوردند.

آمار تدفین در وادی در سال ۱۹۱۳ میلادی، به بیش از ۷۵۰۰۰ و شصت سال بعد، به بیش از ۰۰۰/۲۸۰ پیکر رسید. سال ۲۰۰۸ میلادی، بالغ بر پانصد هزار پیکر شد و طبق آمار، تعداد اموات از ابتدا تا کنون در این قبرستان، به حدود هفت میلیون جنازه میرسد.

سال ۱۹۷۳ میلادی، فقط دو مسیر به وادیالسلام منتهی میشد؛ ولی امروزه بیش از چهل خیابان اصلی و فرعی برای رسیدن به وادی وجود دارد که نزدیک بیست خیابان آن آسفالت شده است. بیشتر این مسیرها در سال ۱۹۹۱ میلادی، که سال انتفاضه شعبانیه مردم عراق علیه رژیم بعث بود، ساخته شد. وجود این خیابانها، هم برای عبور و مرور پیادهها پیشبینی، و هم برای حرکت وسایل نقلیه، و هم برای نقل و انتقال جنازهها تعبیه شده بود.

درضمن، به دلیل وسعت زیاد وادیالسلام، داخل آن نیز خیابانکشی شده است. طول این خیابانها در اطراف و داخل وادی، به دهها کیلومتر میرسد.

قبور در وادیالسلام، مرتفع و متراکم است و هیچکس جز با بالا رفتن از قبور، نمیتواند به مقصدش برسد. حتی برای برخی قبور، ساختمان و گنبد ساخته شده و بر بالای بنا نیز تابلویی نصب شده است که نام و نشان و تاریخ ولادت و فوت میّت را نشان میدهد (مظفر، بیتا، ص۹۷).

بخش قدیمی وادی نیز سردابهایی با اعماق مختلف دارد که به طور متوسط، به ده متر میرسد. تعداد این سردابها در وادیالسلام، به بیش از ۶۵ هزار میرسد و مساحت متوسط هر یک از آنها ۱۵۰ متر است. اما هرچه به زمان معاصر نزدیکتر میشویم، ساخت این سردابها کمتر شده است.

انگیزههای تدفین در نجف

انگیزههای تدفین در نجف به دو بخش اعتقادی و جغرافیایی تقسیم میشود.

سخن درباره انگیزه اعتقادی فراوان است. رستگاری و رسیدن به شفاعت و اینکه بین مردم، معروف است که عذاب روز قیامت از مدفون در نجف برطرف میشود و این اعتقاد ریشه در روایات اهل بیت: دارد (دیلمی، بیتا، ص۱۳۳).

در ارشاد القلوب آمده است که ارواح همه مؤمنان در وادیالسلام گرد هم میآیند (همان) و بخشی از این زمین را حضرت ابراهیم خلیل۷ برای تدفین مؤمنان، و بخش دیگر را امیر مؤمنان۷ برای تدفین خود خرید (مبارک، بیتا، ص۸۵).

درباره انگیزه جغرافیایی هم باید گفت که سطح زمین نجف، شصت متر از سطح فرات و نود متر از دریاچه نجف بالاتر است و در صورت طغیان و بالا آمدن آب، این منطقه زیر آب نخواهد رفت.

از طرفی، خاک این سرزمین، نه خیلی سخت و نفوذ ناپذیر، و نه خیلی سست است که زمین دچار رانش شود و ازاینرو، برای ساخت بنا مناسب است. در این منطقه، گاه زمین را تا چند ده متر باید حفر کنند تا به آب برسند (عطیه، ۲۰۰۹م، ص۱۲۰).

جالب اینکه خاک این منطقه، به قدری استوار است که هنگام حفاری، به گذاشتن پایههای حمایتی در اطراف برای جلوگیری از ریزش خاک نیازی نیست و چنین ویژگی در جای دیگری از سرزمین عراق وجود ندارد.

قانون تدفین در وادیالسلام

مجلس شورای شهر نجف، سال ۲۰۱۰ میلادی، قانون پانزدهمادهای را برای تدفین در وادیالسلام تصویب کرد که برای بار دوم اصلاح شده بود. مختصری از این قانون، تقدیم خوانندگان عزیز میشود.

ماده اول: در این ماده، نخست به محدوده دقیق جغرافیایی وادیالسلام اشاره میشود که از طرف غرب، به شهر نجف و از طرف جنوب، به دریای نجف و از طرف شرق، به شهرکهای مسکونی و خیابان منتهی به کربلا و از طرف شمال، به جاده کمربندی منتهی میشود.

ماده دوم: برای تنظیم کارها، نهادی به نام اداره عمومی وادیالسلام پیشبینی شده و در رأس آن، مدیری با سطح تحصیلات بالا و خود اداره نیز با شعبههای متعددی در سرتاسر شهر تدارک دیده شده است.

ماده سوم: در این ماده، حفظ حرمت میّت و ارائه گواهی فوت از طرف مقامات مربوط و تجهیز کامل میّت و حفظ احترام قبرستان و نظافت و پاکیزگی آن و هماهنگی با مدیریت برای آسفالتهشدن جاده منتهی به وادی و نگهداری از آن و تعبیه درهای ورودی کافی متناسب با تعداد زائران، مطرح شده است.

ماده چهارم: تهیه نقشهای جامع از وادیالسلام و بهروز کردن آن و پیشبینی فضاهای جدید برای تأسیس قبور جدید و حفر آنها به شکل قطعههای مربع یا مستطیل و ساخت تعدادی غسالخانه و مسجد و رستوران و مغازههای مورد نیاز و پارکینگ برای وسایل نقلیّه و کارگاههای مخصوص ساخت تابوت.

ماده پنجم: تنظیم دفاتری برای ثبت اسامی مدفونین از گذشته تا کنون و استخدام کارگران جدید و تازهنفس برای تجهیز میّت و سپردن تعداد مشخصی از میت به هر یک از کارگران و دادن گزارش سالانه به مدیر کل و نظارت بر عملیات تدفین و مراقبت از اجرا شدن ظوابط از طریق مقامات بالاتر.

ماده ششم: مهمترین مسائل در این ماده، مربوط است به تأسیس قبور انفرادی و مقابر خانوادگی که تابع ظوابط مشخصی است. تفاوت مساحت درنظرگرفتهشده و به تبع، تفاوت قیمت و همچنین تفاوت شرایط برای اموات عراقی و غیر عراقی.

ماده هفتم: این ماده، به مسائل مربوط به اختیارات و وظایف سازمان وادیالسلام اختصاص دارد.

ماده هشتم: این ماده، مربوط به التزامات قانونی است که سازمان نمیتواند از آنها تخطی کند و اینکه فقط رعایت فقه شیعه دوازدهامامی در تجهیز اموات مجاز اعلام شده است.

ماده نهم: شروط قبول میّت از نظرهای شرعی و شروط ساخت قبور و طول و عرض و ارتفاع آنها و فاصله قبور با یکدیگر.

ماده دهم: اجراشدن رسم و رسومات عراقیها و دیگران.

ماده یازدهم: درباره تخلیه قبوری است که مدت زمان زیادی از آنها گذشته و همچنین آمادهکردن آنها برای دفن اموات جدید و لزوم گرفتن اجازههای لازم از مسئولان مربوط و مسائل مرتبط با امکان نقل و انتقال اموات از قبری به قبر یا قبرستان دیگر.

ماده دوازدهم: امور مربوط به چگونگی ورود به وادیالسلام برای تدفین میّت و اجازه یا ممانعت از ورود وسایل نقلیه.

ماده سیزدهم: محدود کردن تدفین به فضای داخلی وادی و تجاوز نکردن از آن؛ مگر مقبرههایی که پیش از تصویب این قانون ساخته شده باشند؛ مثل مقبرههای درون خانهها.

ماده چهاردهم و پانزدهم: چگونگی اجرای این قانون و ضمانت اجرای آن.

مطلب پایانی

با توجه به وسعت و اهمیت وادیالسلام و کمنظیر بودنش در عالم و اینکه میراثی بینالمللی به شمار میآید، سزاوار است برای حفظ و رونقبخشیدن به آن تلاش شود. معرفی این مکان مقدس، اصلاح و بازسازی قبور تخریبشده، بهینهسازی و بازسازی سردابها متناسب با فضای قبرستان، معرفی میدانی قبور انبیای الهی، علما، شهدا و شخصیتهای نامور مدفون در آن مکان و همچنین آیندهنگری برای وادیالسلام و برنامهریزی و فضاسازی برای تأسیس قبور جدید نیز ضروری است.