آداب حضور (بررسی آداب زیارت معصومین

آداب (جمع ادب) در لغت به معانی مختلفی آمده است؛ مانند: حسن خلق، انجام خوبیها، ریاضت نفس (حسینی زبیدی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۴۶؛ فیومی، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۹)، ادب در اصطلاح عبارت است از ملکهای که فرد با رعایت آن، خود را از سرزنش حفظ میکند (حسینی زبیدی،۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۹۶). بعضی نیز ادب را اینگونه تعریف کردهاند: «هر ریاضت پسندیدهای که انسان در مورد فضیلتی از فضائل رعایت میکند». (همان)

آداب زیارت، علاوه بر منابع روایی و مزارات ـ که در ضمن نقل زیارتنامهها به آداب زیارت اشاره کردهاندـ در کتب فقهی برخی از فقیهان امامیه نیز آمده است؛ از جمله: کتاب الدروس شهید اول (۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۲ـ۲۵) النخبة فیض کاشانی (۱۴۱۸ق، ص۱۷۲)، بحار الانوار علامه مجلسی (۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۱۸۶ـ۱۸۸) و الزیارة علامه امینی (۱۴۱۷ق، ص۱۲۸). این آداب در منابع اهل سنت نیز آمده است؛ همچنانکه خفاجی در شرح الشفاء قاضی عیاض (الخفاجی، ۱۳۲۷ق، ج۳، ص۱۰۰-۲۰۰) و امام محمد غزالی در احیاء
علوم الدین (غزالی، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۸۸ـ۵۸۹) به بیان برخی از این آداب پرداختهاند.

همچنین جمالالدین عبدالله فاکهی مکی شافعی (م.۹۷۲ق) کتابی در آداب زیارت رسول خدا۹ با نام حسن التوسل فی آداب زیارة أفضل الرسل تألیف کرده و در آن، ۷۴ ادب برای زیارت رسول خدا۹ آورده است (امینی، ۱۴۱۷ق، ص۱۲۸).

ما در این پژوهش به بررسی و تحلیل محتوایی مهمترین آداب زیارت معصومین: میپردازیم:

۱. پوشیدن لباس تمیز

نوع پوشش و نظافت لباس، معرف شخصیت انسان است. کسی که در ملاقاتها از لباس مناسب و نظیف استفاده نمیکند، ناخواسته خود را فردی غیر متعارف معرفی میکند. البته پوشیدن لباسهای شیک و شهرتآور، شخصیتساز نیست؛ ولی استفاده از لباسهای نامناسب و آلوده، موجب تنفر و دوری دیگران از انسان میشود؛ ازاینرو قرآن کریم به همه انسانها سفارش میکند هنگامی که در اجتماع و عبادتگاهها حاضر میشوند با وضع زیبا حاضر شوند: {یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکمْ عِنْدَ کلِّ مَسْجِدٍ}. (اعراف: ۳۱)

ذیل این آیه از امام رضا۷ روایت شده که منظور از زینت، لباس است: «عن أبی الحسن الرضا۷ فی قول الله: {خُذُوا زِینَتَکمْ عِنْدَ کلِّ مَسْجِدٍ} قال: هی الثیاب» (عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۱۲؛ طریحی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۹ـ۱۰)

یکی از آداب زیارت اولیای خدا نیز پوشیدن لباس نظیف و پاکیزه است (مفید، ۱۴۱۰ق، ص۴۵۸؛ ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۲۰۵؛ ابن طاووس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۵۴) چنانکه امام صادق۷ در آداب زیارت امیرالمؤمنین۷ به محمد بن مسلم فرمود: «إِذَا أَتَیتَ مَشْهَدَ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ۷ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیابِک» (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۹۲).

همچنین در آداب زیارت رسول خدا۹ وارد شده است: «وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیابِک» (مفید، ۱۴۱۰ق، ص۴۵۸)

حتی در بعضی روایات برای زیارت از راه دور هم به پوشیدن لباس تمیز توصیه شده است؛ برای نمونه، امام صادق۷ فرمود: «اگر خواستی رسول خدا۹ یا امیرالمؤمنین۷ یا فاطمه زهرا۳ یا امام حسن و امام حسین۸ را زیارت کنی، دو لباس تمیز بپوش و به بیابان برو» (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۷۹).

نیز در مرفوعه صفوان جمال نقل شده است:

هنگامی که با امام صادق7 - به خاطر احضار حضرت توسط منصور- همسفر بودم [در نقطهای] حضرت به من فرمود: «شتر را بخوابان. اینجا قبر جدم امیرالمؤمنین7 است». شتر را خواباندم. حضرت پیاده شده، غسل نموده و لباسشان را عوض کردند و پابرهنه شدند و به من نیز فرمود چنین کنم. (همان، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۹۳)

بعضی فقها، بر اساس روایات وارده در این موضوع، به استحباب پوشیدن لباس تمیز هنگام زیارت فتوا دادهاند. بنابراین ادب اجتماعی اقتضا دارد کسی که به محضر ولی خدا مشرف میشود، با پوششی آراسته و تمیز حاضر شود. (شبیری زنجانی، مناسک الحج، ۱۴۲۷ق، ص۳۹۳)

۲. غسل زیارت

یکی دیگر از آداب زیارت، غسل زیارت است؛ چنانکه شهید اول در کتاب الدروس (۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳) به این مطلب تصریح کرده است و فقها هم به استحباب غسل زیارت رسول خدا۹ و ائمه معصومین: فتوا دادهاند. (سلار دیلمی، ۱۴۱۴ق، ص۵۲؛ مقدس اردبیلی، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۷۶؛ فاضل هندی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۵۰؛ همدانی، ۱۴۲۱ق، ج۶، ص۶۵). شیخ انصاری نیز غسل زیارت پیامبر اکرم۹ و ائمه: را بنا بر مشهور مستحب میداند (شیخ انصاری، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۶۴). و معتقد است با استناد به کتابهای مصابیح الظلام (بهبهانی، ۱۴۲۴ق، ص۲۹۳)، کشف اللثام (فاضل هندی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۵۰) و ریاض (طباطبائی، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۸۰) استحباب غسل زیارت نزد اصحاب، قطعی است. (شیخ انصاری، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۶۴) ایشان همچنین به نقل از غنیه (ابن زهره حلبی، بیتا، ص۶۲) استحباب غسل زیارت را اجماعی دانسته و به نقل از ابن حمزه (ابن حمزه طوسی، ۱۴۰۸ق، ص۵۴) مدعی عدم خلاف در استحباب غسل زیارت شده است (شیخ انصاری، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۶۴).

محقق نراقی، ضمن اشاره به مستحب بودن غسل ورود به حرم ائمه:، غسل برای ورود به هر مکان شریفی را مستحب میشمارد. (نراقی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۳۹) ابن جنید اسکافی نیز غسل برای ورود به هر مشهد و مکان شریفی، را مستحب دانسته است. (شهید اول، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۰۰؛ نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۵)

همچنین علامه بحرالعلوم در کتاب مصابیح الاحکام، استحباب غسل زیارت رسول خدا۹ و ائمه معصومین: را امری قطعی دانسته است که فقهای امامیه در آثاری مانند مقنعه، مبسوط، الاقتصاد، الجمل و العقود، الکافی، مهذب، الوسیله، غنیه، الارشاد، سرائر و شرایع به آن تصریح کردهاند. (علامه بحرالعلوم، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۶۸)

الف) ادله استحباب غسل زیارت

فقهای امامیه برای استحباب غسل زیارت، به دو دسته ادله استدلال کردهاند:

یک_ شرافت مکانی

علامه در نهایه اگرچه استحباب غسل دخول در حرم ائمه: را مانند سایر غسلهای مکانی به روایات استناد داده، اما غسل زیارت پیامبر اکرم۹ و زیارت ائمه معصومین: را مانند سایر غسلهای فعلیه به روایات استناد نداده است (علامه حلی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸).

علامه در نهایه (همان) و فاضل هندی در کشف اللثام (فاضل هندی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۶۳) شرافت مکانی و صیمری در کشف الالتباس (۱۴۱۷ق، ص۳۴۱)، علاوه بر روایات، شرافت مکانی را دلیل استحباب غسل دخول در حرم رسول خدا۹ و مشاهد ائمه: دانستهاند.

دو_ روایات غسل زیارت

صفوان از کیفیت زیارت امیرالمؤمنین٧ سؤال کرد. امام صادق٧ فرمود: «یَا صَفْوَانُ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَاغْتَسِلْ»‏ (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج‏۱۴، ص۳۹۲)

همچنین در آداب زیارت امام رضا٧ آمده است: «إِذَا أَرَدْتَ زِیَارَةَ قَبْرِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى٧ بِطُوسَ فَاغْتَسِلْ...». (شیخ صدوق، ۱۴۰۴، ج۲، ص۶۰۲)

در سیره عملی امام صادق٧ نیز آمده است که حضرت هنگام زیارت امیرالمؤمنین٧ از مرکب پیاده شد، غسل کرد... و به من فرمود: «تو هم چنین کن». (حرعاملی، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۹۳)

سلیمان بن عیسی درباره زیارت اهل بیت: از راه دور نقل میکند که امام صادق۷ فرمود:

إِذَا لَمْ تَقْدِرْ عَلَی الْمَجِیءِ فَإِذَا کانَ فِی یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاغْتَسِلْ أَوْ تَوَضَّأْ وَ اصْعَدْ إِلَی سَطْحِک...» (همان، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۷۸)

هنگامی که قادر بر آمدن نیستی، وقتی روز جمعه فرارسید، غسل کن یا وضو بگیر و به بالای ساختمان برو... .

بعضی از فقها اولویت استحباب غسل زیارت از نزدیک را از استحباب غسل زیارت از راه دور استفاده کردهاند. (اصفهانی، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۰۵).

بسیاری از فقهای شیعه، با توجه به روایات مختلفی که وجود دارد، بر استحباب غسل زیارت فتوا دادهاند؛ چنانکه صاحب وسیله، آن را مستحبی میداند که مخالفی ندارد (طباطبایی، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۹۲)، ابن زهره ادعای اجماع دارد (ابن زهره حلبی، ۱۴۱۷ق، ص۶۲) و صاحب جواهر آن را مشهور میشمرد. (نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۴۶) عده زیادی از فقهای شیعه نیز به استحباب غسل زیارت تصریح کردهاند. (مفید، ۱۴۱۰ق، ص۵۱؛ طوسی، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۴۰؛ علامه حلی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۸)؛ چنانکه مجلسی در لوامع صاحبقرانی مدعی شده است که روایات استحباب غسل زیارت در حد تواتر است (مجلسی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۵۵۷)

ب) غسل زیارت امام حسین۷

یکی از مباحث مهم درباره غسل زیارت، روایات متعارضی است که درباره غسل زیارت امام حسین۷ وارد شده است.

یک. روایات عدم استحباب غسل زیارت امام حسین٧

دستهای از روایاتْ به عدم استحباب غسل زیارت تصریح دارند؛ از جمله:

ـ صحیحه عیص بن قاسم که از امام صادق۷ درباره غسل زیارت امام حسین۷ سؤال میکند. امام۷ میفرماید: «غسل ندارد». (مجلسی، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۲۹)1

ـ مجهوله ابویسع از امام صادق۷: او میگوید: «فردی از حضرت درباره غسل زیارت امام حسین۷ سؤال کرد و من میشنیدم حضرت فرمود: غسل ندارد» (همان).

دو. روایات دال بر استحباب غسل زیارت امام حسین٧

دستهای از روایاتْ بر استحباب غسل زیارت امام حسین۷ تصریح دارند؛ مانند:

ـ حسین بن ثویر از امام صادق۷ نقل میکند که حضرت فرمود: ‏«إِذَا أَتَیتَ أَبَا عَبْدِ اللهِ۷، فَاغْتَسِلْ عَلی شَاطِئِ الْفُرَات» (کلینی، ۱۳۷۵ش، ج۹؛ ص۳۰۸)؛ «هنگامی که به زیارت قبر اباعبدالله الحسین۷ آمدی، در شط فرات غسل کن».

ـ یونس کناسی از امام صادق۷ روایت میکند: «إِذَا أَتَیْتَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ۷ فَائْتِ الْفُرَاتَ وَ اغْتَسِلْ بِحِیَالِ قَبْرِه‏...» (همان، ۱۳۷۵ش، ج‏۴، ص۵۷۲) «هنگامی که به زیارت قبر امام حسین۷ آمدی، به فرات برو و در کنار قبر حضرت غسل کن».

وجه جمع: در جمع بین این دو دسته روایات گفته شده است: بین این دو دسته روایات، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا جواب منفی حضرت در پاسخ سؤالکننده، از توهم وجوب غسل است که ترک آن مستوجب عقاب است؛ ازاینرو حضرت در دفع این توهم میفرماید غسل ندارد؛ یعنی غسل آن واجب نیست؛ اگرچه مستحب است (طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۴؛ مجلسی، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۳۰).

۳. رقت قلب هنگام دخول به حرم

یکی دیگر از آداب زیارت، داخل شدن در حرم با احساس خشوع و رقت قلب است (فیض کاشانی، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۲؛ نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۱۰۲). صاحب جواهر در این باره مینویسد: «حضور در حرم معصومین: به خاطر دریافت رحمت نازله از جانب پروردگار است و این رحمتْ زمانی دریافت میشود که انسان با خشوع و رقت قلب وارد حرم شود. (نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۱۰۲)

بعضی از علما رعایت خضوع و انکسار را مستحب دانسته و از آداب زیارت رسول گرامی اسلام۹ شمردهاند (ابن حجر هیتمی، ۲۰۰۰م، ص۷۷و۸۰؛ سمهودی، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۵۷۳؛ شهید اول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳).

در زیارتنامه معصومین: نیز ورود با سکینه و خشوع سفارش شده است؛ چنانکه ابن مشهدی در زیارت معصومین: و شهید اول در زیارت امام حسین۷ در شب و روز عید قربان آوردهاند:

وَ اخْشَعْ لِرَبِّک وَ ابْک، فَإِنْ خَشَعَ قَلْبُک وَ دَمَعَتْ عَینَاک فَهُوَ عَلَامَةُ الْقَبُولِ وَ الْإِذْن. (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۸۸؛ شهید اول، ۱۴۱۰ق، ص۱۵۴)

خود را برای پروردگارت خاشع کن و گریان شو. اگر قلبت خاشع شد و اشک از دیدگانت جاری گشت، این علامت قبولی زیارت و صدور اذن از جانب معصوم7 است.

۴. خواندن اذن ورود

اذن بهمعنای اعلان اجازه، اراده و رخصت در چیزی است. (راغب اصفهانی، ۱۴۱۶ق، ص۷۱) اجازه گرفتن برای ورود به فضایی که نباید بدون اجازه صاحب آن وارد شد، از سفارشهای قرآن است؛ آنجا که میفرماید: {یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا} (نور: ۲۷)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! در خانههایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید».

بر اساس این آموزه قرآنی، ورود به حریم خصوصی دیگران، بدون اذن آنان، ممنوع است. وارد شدن به حریم خصوصی پیامبر اکرم۹ نیز، علاوه بر این عمومات، طبق آیه ۵۳ سوره احزاب نیازمند اذن است: {یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتَ النَّبِی إِلاَّ أَنْ یؤْذَنَ لَکمْ} (احزاب: ۵۳)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، در خانههای پیامبر داخل نشوید، مگر به شما اذن داده شود».

بر اساس این آیه، ورود بدون اذن به حریم خصوصی رسول خدا۹ در زمان حیات ایشان ممنوع است. حال آیا مفاد آیه شریفه، پس از حیات ایشان را نیز شامل میشود؟ همچنین آیا حرم اهل بیت ایشان هم از مصادیق حریم نبوت و ولایت است که داخل شدن به آنها نیازمند اذن است؟

در روایتی که شیخطوسی آن را از سه طریق از ابن عباس نقل میکند، امام حسن۷ به برادرش امام حسین۷ وصیت کرد تا ایشان را در کنار پیامبر اکرم۹ دفن کند. سپس فرمود:

مرا کنار جدم رسول خدا9 دفن کنید. به درستی که تنها من به رسول خدا9 و خانه او محق هستم نسبت به کسانی که بدون اذنْ داخل خانه ایشان شدهاند و نه اذن مکتوبی بعد از پیامبر برای آنان آمده است؛ درحالیکه خداوند در کتابش فرموده: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، وارد خانههای پیامبر نشوید، مگر آنکه به شما اذن داده شود». (احزاب: ۵۳) به خدا قسم به آنان در زمان حیات رسول خدا اجازه ورود به خانه پیامبر، بدون اذن، داده نشده بود و پس از وفات پیامبر همْ چنین اذنی برای آنان نیامده است؛ درحالیکه به ما، در آنچه پس از رسول خدا9 به ارث گذاشته شده، اجازه تصرف داده شده است. (طوسی، ۱۴۱۴ق، ص۱۶۰)

بنابراین امام مجتبی۷، با استدلال به آیه ۵۳ سوره احزاب، نیاز به اذن ورود را برای پس از ممات حضرت لازم میشمرد و میفرماید کسانی که میخواهند وارد بیت (حرم) رسولالله۹ شوند، یا باید از کسانی باشند که نیاز به اذن ندارند یا از کسانی باشند که به آنها اذن داده شده است. در نتیجه یکی از آداب زیارت حرمهای مطهر پیامبر۹ و ائمه معصومین: خواندن اذن دخول است. (شهید اول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳؛ شهید اول، ۱۴۱۰ق، ص۶۴، کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص۲۷۶)

فقها توصیه کردهاند اذن دخول، مأثور باشد: «و أن یستأذن فی الجمیع بالمأثور» (فیض کاشانی، (بیتا)، ج۱، ص۳۹۷)؛ زیرا حرمهای معصومین:، بیوت پیامبر۹ و آل او محسوب میشود و برای ورود به خانه، همانطور که صاحب خانه خواسته اذن بگیرید. کما اینکه برای خواندن رسول خدا٩ میفرماید: رسول خدا را اینگونه صدا بزنید: یا نبی الله و یا رسول الله (قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۱۰)؛ ازاینرو در اذن دخول گفته میشود: «اَللّهُمَّ اِنّی قد وَقَفْتُ عَلی بابِ بَیْتٍ مِنْ بُیوتِ نَبِیک، و آلِ نبیکَ علیه و علیهم السلام و قَد مَنَعْتَ النَّاسَ الدُّخولَ الی بُیوتِهِ اِلاَّ بِاِذْنِ نبیکَ...». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۵۵؛ شهید اول، ۱۴۱۰ق، ص۶۴؛ کفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۴۷۲ و ۲۸۳)

در منابع روایی و مزارات هم توصیه شده هنگام زیارت پیامبر۹ یا جانشینان معصوم ایشان، جلو درِ ورودی حرم توقف کن و اذن دخول بخوان. (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۵۵؛ شهید اول، ۱۴۱۰ق، ص۶۵) شیخ مفید، ابن مشهدی (۱۴۱۹، ص۱۱۷، ۲۷۷ و ۴۰۴) (سید بن طاووس، ۱۴۱۶ق، ص۲۰۰) و شهید اول (شهید اول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳؛ کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص۲۶۷) برای آن اذکار خاصی را روایت کردهاند.

از مجموعه روایاتِ خواندنِ اذن دخول میتوان استفاده کرد که یکی از آداب زیارت همه معصومین:، خواندن اذن دخول مأثور است. اذن دخولهای نقل شده برای بعضی از معصومین: را میتوان برای سایر معصومینی استفاده کرد که برای زیارت آنان اذن دخول خاص وارد نشده است. همچنین ادب اقتضا میکند بدون اذن دخول، وارد حرم امامزادگان و فرزندان معصومین: نشویم.

۵. عتبهبوسی

«عتبه» یا «آستان» به معانی مختلفی آمده است؛ مانند: «چوب زیرین چارچوب در، درگاه، درگه، وصید، فِناء، کفشکن، ساحت حضرت و قسمت جلو خانه که به درِ خانه نزدیک است». (دهخدا، ۱۳۷۷ش، واژه آستان)

اصطلاح «عتبهبوسی یا آستانهبوسی یا آستانبوسی» ـ که یک اصطلاح ادبی است ـ به مفهوم خدمت رسیدن و تشرف یافتن به مکانهای مقدس یا حضورِ بزرگان رسیدن است و کنایه از این است که هنگام حضور یافتن در محضر بزرگان، شایسته است، همچون قدما، بر آستانة در بوسه زنند. (صدر حاجسیدجوادی، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۶۳)

میان خلفای اسلامی اولین بار برای سفاح، اولین خلیفه عباسی، زمینبوسی انجام شد و کمکم به عنوان سنتی رسمی، در دربار عباسیان رواج یافت و به مرحلهای رسید که درِ خاصی از قصرِ حاکم، برای ورود و آستانبوسی اختصاص یافت و به «باب العتبة» معروف شد. (یاقوت حموی، ۱۹۸۳م، ج۲، ص۲۵۱؛ ابن کثیر، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۱۶۹؛ ابن جوزی، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۱۱۱) اینگونه احترام گذاشتن، کمکم به ادب زیارت اولیا هم تبدیل گشت و مردم هنگام ورود به مکانهای مقدس و امامزادهها، با بوسیدن چهارچوب درهای ورودی صحن و حرم، احترام خود را به مزور ابراز میکردند.

اگرچه شهید اول (۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵)، فیض کاشانی (بیتا، ج۱، ص۳۹۸) و علامه مجلسی (۱۴۰۳، ج۹۷، ص۱۳۴ و ۱۳۶) بوسیدن عتبه را به عنوان یکی از آداب زیارت نقل کردهاند، اما خود تصریح کردهاند که دلیل مستندی بر استحباب بوسیدن آستان و درگاه نداریم. (همان) بوسیدن آستانه و زمین، یک ادب مأثور نیست و از ائمه: نقل نشده است. (ریشهری، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۹) به همین جهت بعضی از فقها به شدت از این عمل منع کردهاند.(خامنهای؛ سخنان رهبری در کهکیلویه و بویر احمد، در آستانه محرم ۱۴۱۵، ۱۷/۳/۱۳۷۳)

ابوحمزه ثمالی میگوید: امام سجاد۷ به کوفه آمد، وقتی حضرت را دیدم و شناختم، خودم را بر قدمهای حضرت انداختم و آنها را بوسیدم. حضرت سر من را با دستانش بلند کرد و فرمود: «ای اباحمزه، سجود فقط برای خداوند است». (نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۱۰۱)

اما سجده کردن بر آستان زیارتگاهها ـ که بعضی از مردم انجام میدهند ـ اگر برای خدا و به خاطر شکر الهی بر این توفیق باشد، مانعی ندارد؛ ولی چنانچه به نیت سجده به مزور باشد، مردود است. بنابراین مورد نهی شدید فقها قرار گرفته است و آنان این عمل را عملی حرام شمردهاند. (طباطبائی یزدی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۷؛ خمینی، ۱۴۲۶ق، ص۱۴۷؛ جوادی آملی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۸۲)

آنچه مورد سفارش فقهای شیعه قرار گرفته، بوسیدن درِ حرم یا چارچوب در یا دستگیره در است؛ اما خم شدن و بوسیدن آستانه و عتبه در و قرار دادن پیشانی بر آن، مورد نهی بوده و حرام شمرده شده است (خمینی، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۷؛ جوادی آملی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۸۲).

بر فرض جواز بوسیدن عتبه، در این زمان که وهابیت شیعیان را به غلو، شرک و سجده برای ائمه: متهم کردهاند، رفع چنین اتهاماتی اقتضا میکند که از بوسیدن عتبه خودداری شود.

۶. با پای راست وارد شدن

یکی از آداب ورود به اماکن مقدس مانند مساجد و حرمهای معصومین: ورود با پای راست است. (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۵۶؛ شهید ثانی، بیتا، ج۱، ص۳۹۲؛ شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۳۰؛ مفید، ۱۴۱۰ق، ص۳۹۹) در کتاب الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت:، در آداب زیارت قبر رسول خدا۹، بر استحباب ورود با پای راست تصریح شده است (جزیری و دیگران، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۹۵۴). شیخ صدوق، مفید و ابن مشهدی نیز در آداب زیارت رسول خدا۹ چنین روایت کردهاند: «ثمَّ ادْخُلْ مُقَدِّماً رِجْلَک الْیمْنَی» (شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۳۰؛ مفید، ۱۴۱۰ق، ص۳۹۹)

حسین بن ثویر نقل میکند که امام صادق۷ درباره چگونگی زیارت امام حسین۷ فرمود: «ثُمَّ أَدْخِلْ رِجْلَک الْیمْنَی قَبْلَ الْیسْرَی». (طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۶)

بر اساس این روایات، بعضی از فقها به استحباب ورود به حرم معصومین: با پای راست فتوا دادهاند (شبیری زنجانی، ۱۴۲۷ق، ص۳۹۳؛ سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۳۹).

۷. بوسیدن ضریح

یکی دیگر از آداب زیارت، بوسیدن ضریح معصومین: و تبرک جستن به آن (شهید اول، ۱۴۱۷ق، ص۳۷؛ امینی، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۷؛ مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۱۳۶) در صورت امکان است؛ چنانکه شیخ مفید، شیخ طوسی، شهید اول، سید بن طاووس و شهید ثانی به این امر تصریح کردهاند: «وَ قَبِّلِ الْقَبْرَ». (مفید، ۱۴۱۰ق، ص۴۶۲، ۴۶۶ و ۴۷۸؛ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ۹۱؛ شهید اول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۲) اما در صورت تقیه، اولی ترک بوسیدن است (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۱۳۶) بعضی از فقهای شیعه نیز به استحباب بوسیدن ضریح معصومین: فتوا دادهاند (ابن ادریس، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۵۸؛ نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۹۹؛ بحرانی، آل عصفور، ۱۴۲۱ق، ج۱۷، ص۴۲۱).

ذهبی در شرح حال احمد بن عبدالمنعم مینویسد: «از احمد حنبل درباره مَسّ قبر پیامبر۹ و بوسیدن آن سؤال شد. او در جواب گفت: لا بأس بذالک» وی در ادامه روایت مینویسد:

عبدالله بن احمد حنبل این روایت را نقل کرده است و میگوید: «اگر کسی بگوید چرا صحابه قبر رسول خدا9 را نمیبوسیدند، گفته میشود آنان به خود رسول خدا دسترسی داشتند. دست رسول خدا9 را میبوسیدند و از آب وضو و موی پیامبر تبرک میجستند؛ ولی ما چون چنین امکانی برایمان میسر نیست، به قبر آن حضرت ملتزم میشویم و آن را لمس میکنیم و میبوسیم». (ذهبی، ۱۴۱۰ق، ص۵۵)

ابن ادریس در سرائر مینویسد:

صورت بر قبر نهادن و بوسیدن قبرْ جایز نیست، مگر قبور رسول خدا و ائمه:، زیرا جواز و عدم جواز بوسیدن قبر، حکم شرعی است که جواز و استحباب آن نیاز به دلیل شرعی دارد و اگر اجماع دو طایفه بر جواز تعفیر و تقبیل بر قبور ایشان: هنگام زیارت آنها نبود، این اعمال جایز نبود. (ابن ادریس، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۵۸)

شهابالدین الخفاجی نیز مینویسد: «احمد بن حنبل و طبری قائل به جواز تقبیل شدهاند؛ زیرا روایت شده که ابوایوب انصاری به قبر چسبیده بود». (الخفاجی، ۱۳۲۷ق، ج۳، ص۵۷۷)

بنابراین بوسیدن قبر و ضریح انبیا و ائمه معصومین: جایز، و یکی از آداب زیارت است.

۸. رو به ضریح و پشت به قبله زیارت خواندن

یکی دیگر از آداب زیارت، رو به ضریح و پشت به قبله ایستادن در حال زیارت است. (شهید اول، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۴)

شیخ مفید در کتاب المزار در آداب زیارت امیرالمؤمنین۷ (بیتا، ص۷۸)، شیخطوسی در تهذیب (۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۴)، ابن قولویه در کامل الزیارات (۱۳۵۶ش، ص۱۹۷و۲۳۰)؛ ابن مشهدی در المزار الکبیر (۱۴۱۹ق، ص۴۱۴) از امام صادق۷ در آداب زیارت امام حسین۷، کفعمی در بلد الامین و سیدبن طاووس در آداب زیارت امام موسی بن جعفر۸ (کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص۲۸۳؛ ابن طاووس، ۱۴۱۶ق، ص۱۹۸ـ۲۰۰) و در آداب زیارت امام هادی۷ و امام عسکری۷ (کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص۲۸۳) تعبیرهایی شبیه به این الفاظ آوردهاند: «حَتَّی تَسْتَقْبِلَ الْقَبْرَ وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ بَینَ کتِفَیک وَ اسْتَقْبِلْ بِوَجْهِک وَجْهَه».

اهل سنت نیز یکی از آداب زیارت رسول خدا۹ را رو به قبر شریف حضرت ایستادن و آن حضرت را زیارت کردن بیان کردهاند؛ چنانکه خفاجی مینویسد:

پشت به قبله کردن، مذهب شافعی و جمهور است و از ابیحنیفه هم چنین نقل شده. ابن همام میگوید: آنچه از ابیحنیفه نقل شده که هنگام زیارت باید رو به قبله کرد، مردود است؛ به سبب آنچه ابن عمران نقل کرده که سنت آن است که رو به قبر شریف کند و قبله را پشت سر قرار دهد و این مذهب صحیح ابوحنیفه است» (الخفاجی، ۱۳۲۷ق، ج۳، ص۱۷۱).

خفاجی در ادامه مینویسد:

قول کسانی که میگویند هنگام زیارت باید رو به قبله و پشت به ضریح کرد، قابل اعتبار نیست؛ زیرا رسول خدا9 در ضریحش زنده است، به زائرش آگاهی دارد و کسی که در حیات رسول خدا9 به حضور ایشان میرسید، به سوی ایشان توجه میکرد، هماکنون هم باید هنگام زیارت به سوی قبر ایشان توجه کند. (همان).

ابن حجر هم پشت به قبله و رو به حرم شریف نبوی بودن را مذهب جمهور علمای اهل سنت میداند. (امینی، ۱۴۱۷ق، ص۱۳۶)

۹. خواندن زیارت مأثور

از دیگر آداب زیارت، خواندن زیارتهایی است که در کتب معتبر آمده و از أئمه طاهرین: رسیده است. (شهید اول، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۳؛ بحرانی، ۱۴۰۵ق، ج۱۷، ص۴۲۱؛ فیض کاشانی، بیتا، ج۱، ص۳۹۸).

در منابع روایی، ابواب مختلفی تدوین گردیده و روایاتی نقل شده است که بر استفاده از ادعیه، اذکار و زیارتنامههای مأثور تصریح دارد. شیخ حر عاملی در اکثر ابواب عبادی کتاب وسائل، بابهایی را با عنوان الدعاء بالمأثور آورده است. (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴ و...)

با استفاده از مجموع روایات و اقوال فقها میتوان گفت: مستحب است در مواردی که برای معصومین و امامزادگان: زیارت مأثور وجود دارد، از زیارتنامه مأثور استفاده شود.

مرحوم فیض کاشانی در این باره مینویسد: «و یزور بالمأثور سیما الجامعة». (فیض کاشانی، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۲؛ فیض کاشانی، بیتا، ج۱، ص۳۹۸) همچنین صاحب جواهر پس از نقل سخنان شهید ثانی در آداب زیارت رسول خدا۹ که گفته است: «بر مزور سلام میکند و با مأثور و یا آنچه حضور ذهن دارد، او را زیارت میکند»، تصریح میکند که استفاده از مأثور جامعتر است. (نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۸۴)

علاوه بر دستورات کلی ـ که در منابع روایی بر خواندن دعاها و اذکار مأثور وارد شده است (شهید اول، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۰؛ محقق ثانی، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۶؛ فخرالمحققین، ۱۳۸۷ق)ـ زیارتنامههای خاصهای که برای زیارت معصومین: در زمانها و مکانهای خاصْ از معصومین: روایت شده، زیارتنامههایی که به «زیارات مطلقه» معروف هستند، مانند زیارت «امین الله» از امام سجاد۷ (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۹۲؛ طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۷۳۸؛ سید ابن طاووس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۷۳) و «زیارت جامعه کبیره» از امام هادی۷ (شیخ صدوق، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۷۲) و سایر زیارتنامههای عامی که از امام صادق۷ برای زیارت رسول خدا۹ و سایر معصومین: از راه دور روایت شده (طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۲۲۸) و همچنین زیارتنامههای مطلقه که برای همه معصومین: قرائت میشود (کلینی، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۵۷۹؛ ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۴۲؛ شیخ صدوق، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص۲۷۲؛ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۹۵، شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۰۹؛ طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۷۳۸؛ ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۲۸۲؛ ابن طاووس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۷۳) یا صلوات خاصهای که برای زیارت رسول خدا۹ و ائمه معصومین: قرائت میگردد (طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۳؛ ابن طاووس، ۱۳۳۰ق، ص۴۸۹؛ کفعمی، ۱۴۱۸ق، ص۲۸۹) همگی نشاندهنده اولویت در بهرهگیری از زیارتنامههای مأثور است.

۱۰. خواندن نماز زیارت

خواندن نماز زیارت، از دیگر آداب زیارت است (مفید، ب، ۱۴۱۳ق، ص۸۳؛ مفید، الفـ ۱۴۱۳ق، ص۲۱۲؛ طوسی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۹۰؛ ابن طاووس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۶۶؛ ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۶۹)؛ چنانکه شهید اول در کتاب الدروس مینویسد: «ششمین مورد از آداب زیارت، اقامه دو رکعت نماز بعد از فراغ از زیارت است» (شهید اول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۳). فقها به استحباب نماز زیارت فتوا دادهاند (فخرالمحققین، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۳۹؛ محقق ثانی، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۸۷؛ حر عاملی، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۵۱۲؛ فاضل هندی، ۱۴۱۶ق، ج۴؛ حسینی عاملی، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۲۶۷؛ نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۱۰۰). بحث نماز زیارت در دو قسمت قابل بررسی است. الف) نماز زیارت معصومین. ب) نماز زیارت امامزادگان غیر معصوم

الف) ادله روایی نماز زیارت معصومین:

دسته اول: روایات دال بر استحباب نماز زیارت از نزدیک

روایات فراوانی درباره نماز زیارت چهارده معصوم: وارد شده است که برخی از آنها از نظر سندی صحیح است. روایاتی که بعد از زیارت قبر معصوم از نزدیک، به خواندن نماز زیارت سفارش میکنند، فراوانند؛ برای مثال روایت شده است:

ـ بعد از زیارت رسول خدا۹ و حضرت زهرا۳: «تُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیارَةِ». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۶۹؛ ابن طاووس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۶۲۵)

ـ در آداب زیارت امیرالمؤمنین۷: «عِنْدَ الرَّأْسِ فَصَلِّ رَکعَتَین». (مفید، بیتا، ص۸۳ـ۸۴)

ـ بعد از زیارت ائمه بقیع:: «وَ صَلِّ لِکلِ إِمَامٍ رَکعَتَینِ زِیارَةً» (شهید اول، ۱۴۱۰ق، ص۲۵)

ـ بعد از زیارت امام هشتم۷: «وَ صَلِّ رَکعَتَینِ تَقْرَأُ فِی إِحْدَاهُمَا یس وَ فِی الْأُخْرَی الرَّحْمَن» (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش؛ ص۳۱۳؛ شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۰۵؛ شیخ صدوق، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۷۰؛ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۸۹)

همچنین صفوان جمال از امام صادق۷ روایت میکند که در روز اربعین، امام حسین۷ زیارت شود و پس از زیارت، دو رکعت نماز زیارت اقامه شود. (طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳)

در زیارت سایر معصومین: نیز به نماز زیارت سفارش شده است (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۲۱۳، ۳۱۴ و ۳۱۵؛ ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۵۸۵-۵۹۰). بنابراین میتوان گفت روایات استحباب نماز زیارت معصومین: از نزدیک، در حد متواتر است.

دسته دوم: روایات استحباب نماز زیارت از راه دور

دسته دیگری از روایات وارده درباره نماز زیارت، روایاتی است که بر استحباب نماز زیارت، حتی از راه دور، دلالت دارد؛ مانند: صحیحه ابن ابیعمیر از امام صادق۷ درباره زیارت معصومین: از راه دور:

إِذَا بَعُدَتْ بِأَحَدِکمُ الشُّقَّةُ وَ نَأَتْ بِهِ الدَّارُ فَلْیعْلُ أَعْلَی مَنْزِلِهِ وَ لْیصَلِّ رَکعَتَینِ و.... (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۲۸۶؛ کلینی، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۵۸۷؛ شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹۹)

هرگاه راه یکی از شما دور بود، بر بلندای منزل خویش برود و دو رکعت نماز بخواند و با سلام بهسوی قبرهای ما اشاره کند.

با توجه به اینکه استحباب نماز زیارت از راه دورْ مستند است، میتوان به این روایت برای استحباب نماز زیارت از راه نزدیک هم استناد کرد.

دسته سوم: روایات دال بر سیره معصومین:

در روایت است وقتی امام صادق۷ قبر حضرت علی۷ را زیارت کرد، بعد از زیارتْ شش رکعت نماز خواند (حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۳۷۹). (دو رکعت به نیت زیارت امیرالمؤمنین۷، دو رکعت برای زیارت حضرت آدم۷ و دو رکعت برای زیارت حضرت نوح۷).

ب) روایات دال بر استحباب نماز زیارت غیر معصوم

در منابع مزارات، به خواندن نماز زیارت برای زیارت امامزادگان غیر معصوم، شهدا، اصحاب معصومین و اولیای خدا نیز توصیه شده است؛ مانند:

ـ درباره نماز زیارت ابراهیم، فرزند رسول خدا۹، گفته شده است: «وَ یصَلِّی رَکعَتَی الزِّیارَةِ مَنْدُوباً قُرْبَةً إِلَی اللهِ». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۹۰)

ـ در زیارت قبر علیاکبر امام حسین۸ آمده است: «تُصَلِّی رَکعَتَینِ وَ تُکبِّرُ بَعْدَهُمَا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِی وَ آلِهِ». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۴۳۲)

ـ در زیارت حضرت حمزه، به اقامه نماز زیارت سفارش شده است: «فَصَلِّ عِنْدَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ» (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۲۴)

ـ در زیارت حضرت ابوالفضل۷ آمده است: «ثُمَ انْحَرِفْ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ فَصَلِّ رَکعَتَینِ» (مفید، بیتا، ص۱۲۳؛ طوسی، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۲۶)

درباره نماز زیارت غیر معصوم چند نکته قابل ذکر است:

یک ـ آنچه درباره نماز زیارت غیرمعصوم بیان شده، سخن بزرگان است؛ نه متن حدیث.

دوـ در مطالب نقلشده، قید نماز زیارت نیامده است؛ تنها درباره ابراهیم، فرزند رسول خدا۹، عنوان «رَکعَتَی الزِّیارَةِ» آمده است. بنابراین نمیتوان نماز بعد از زیارت غیر معصوم را به نیت زیارت خواند.

از آیتالله بهجت درباره نیت نماز زیارت برای امامزادگان استفتا شد. ایشان در پاسخ نوشتند: «هر جا نماز زیارت وارد شده است، به نیت نماز زیارت خوانده شود. اما اگر نماز زیارت وارد نشده است، به نیت رجا و هدیه ثواب آن به مزور بخواند». (بهجت فومنی، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۱۱).

با توجه به مجموع روایات وارده میتوان گفت: بعد از زیارت معصومین: و انگشتشماری از پیامبرزادگان و امامزادگان مانند ابراهیم، فرزند رسول خدا۹، علیاکبر امام حسین۸ و شهدای کربلا (کفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۵۰۳ـ۵۰۵) تصریح به نماز زیارت شده است، بنابراین میتوان برای آنها نماز را به نیت نماز زیارت اقامه کرد. اما برای سایر امامزادگان و شهدا و اولیای خدا، نماز با نیت هدیه و رجای رسیدن به ثواب خوانده شود؛ زیرا در روایاتی که دستور به نماز برای امامزادگان و شهدا شده، عبارت «فَصَلِّ رَکعَتَینِ» (مفید، بیتا، ص۱۲۳؛ طوسی، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۲۶). آمده است و قید نماز زیارت ندارد.

۱۱. تلاوت قرآن و هدیه به مزور

از دیگر آداب زیارت، تلاوت آیاتی از قرآن کریم و هدیه کردن ثواب آن به مزور است. (شهید اول، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۳؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۲) شیهد اول و فیض کاشانی این عمل را باعث انتفاع زائر و تعظیم مزور میشمارند (همان). کاشف الغطا در کتاب المختصر در آداب زیارت حضرت حمزه مینویسد: «و تقرأ شیئاً من القرآن و تهدی ثواب الجمیع لهم». (کاشف الغطا، ۱۴۲۳ق، ص۱۳۰) همچنین در زیارت حضرت خدیجه۳ مینویسد: «و إن شئت ان تقرأ شیئاً من القرآن و تهدی ثوابه لها». (همان، ۱۴۲۳ق، ص۱۳۶)

اگرچه در چنین اماکنی تلاوت سوره خاصی سفارش نشده، ولی در نماز زیارت معصومین: تلاوت بعضی سورهها مورد توصیه قرار گرفته است. (مفید، بیتا، ص۸۳و۹۰؛ ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۶۹) ازاینرو شاید بتوان گفت در حرمهای معصومین:، تلاوت سوره الرحمن، سوره یس، سوره قدر و آیة الکرسی افضل باشد؛ زیرا در روایات، خواندن این سورهها و آیات از فضیلت بیشتری برخوردارند (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۶۹)

مجلسی اول، پس از توصیه به خواندن ادعیه مأثور، مینویسد: «و یستحب عند الزیارة أن یقرأ القرآن. و روی قراءة قل هو الله احد». (مجلسی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۶۹)

۱۲. خواندن زیارت وداع هنگام قصد بازگشت

خواندن «زیارت وداع» یا خداحافظی، یکی دیگر از آداب زیارت معصومین: و امامزادگان است (شهید اول، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۳؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۸ق، ص۱۷۲؛ سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۵۰).

غزالی در آداب زیارت رسول خدا۹ مینویسد: «یودع رسول اللهﷺ ویسأل الله عز وجل أن یرزقه العودة إلیه» (غزالی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۶۱)

در منابع شیعه هم به این موضوع تصریح شده است؛ مانند موثقه کالصحیحه یونس بن یعقوب (مجلسی، ۱۳۶۳ش، ج۱۸، ص۲۷۷) و حسنه معاویة بن عمار که در هر دو حدیث دعای خاصی برای زیارت وداع نقل شده و در بخشی از آن چنین آمده است:

اللهم لا تجعله آخر العهد من زیارة نبیک علیه و آله السلام، و أن توفیتنی فانی أشهد فی مماتی علی ما أشهد علیه فی حیاتی (شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۷۵؛ کلینی، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۵۶۳؛ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱)

خداوندا، این را آخرین زیارت من از قبر پیامبرت ـ که درود بر او و خاندانش بادـ قرار مده و اگر مرا از دنیا بردی، من بر آنچه در حال حیاتم به آن شهادت دادهام، پس از مرگ هم بر همان شهادت میدهم.

همچنین در روایت زید شحام پس از زیارت ائمه بقیع به زیارت وداع آنان اشاره شده است. (طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۸۰؛ مفید، ۱۴۱۰ق، ص۴۷۶)

زیارتنامه خاصی برای زیارت وداع هر یک از معصومین: در منابع روایی وارد شده است؛ چنانکه ابن قولویه از قول ابن ولید در کتاب الجامع، زیارت وداع امیرالمؤمنین۷ را از لسان امام کاظم۷ نقل کرده است (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۴۶؛ مفید، بیتا، ۸۶؛ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۰).

ابن مشهدی نیز زیارتنامهای برای وداع سیدالشهدا۷ هنگام خروج از روضه مقدسه نقل کرده است. (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۴۶۵)

همچنین زیارتنامههایی برای وداع حرم حضرت اباالفضل العباس۷ (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۲۵۸)، امام موسی بن جعفر۸، امام محمد تقی۷، و وداع امام هادی و امام عسکری۸ ذکر شده است.

۱۳. پشت نکردن به ضریح هنگام خروج

از دیگر آداب زیارت، پشت نکردن به ضریح هنگام خروج و عقب عقب رفتن است. ابن مشهدی در زیارت وداع امام حسین۷ روایت میکند: «اخْرُجْ وَ لَا تُوَلِّ ظَهْرَک». (ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۴۶۵؛ فیض کاشانی، بیتا، ج۱، ص۳۹۷)

شیخ صدوق و شیخ طوسی در آداب زیارت امام رضا۷ میگویند: «فَإِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْقُبَّةِ فَلَا تُوَلِّ وَجْهَک عَنْهُ حَتَّی یغِیبَ عَنْ بَصَرِک» (شیخ صدوق، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۰۶؛ طوسی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۹۰)؛ «هنگامی که از قبه شریف خارج شدی روی خود را از آن برنگردان تا اینکه ضریح از دیدگانت غایب شود».

از جمله عمومات قابل استدلال برای این ادب زیارت، روایاتی است که دلالت میکند زیارت معصومین: در حال حیات و ممات مساوی است؛ مانند: «فَإِنَّهُ مَنْ زَارَنِی فِی حَیاتِی، فَقَدْ زَارَنِی فِی مَمَاتِی وَ مَنْ زَارَنِی فِی مَمَاتِی فَقَدْ زَارَنِی فِی حَیاتِی». (ابن قولویه، ۱۳۵۶ش، ص۲۸۷و۲۸۸)

همانطور که در حال حیات امام، رعایت ادب در حضور ایشان لازم است و پشت کردن به ایشان جایز نیست، در حال ممات هم پشت کردن به امام ـ به ویژه اگر از روی بیاحترامی باشد جایز نیست؛ ازاینرو فقها نماز خواندن جلوی قبر امام را در صورتی که بیاحترامی محسوب شود، حرام شمردهاند. (خمینی، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۹۴)

نتیجه گیری

دین مقدس اسلامْ پیروان خود را به رعایت آداب اجتماعی ـ در گفتار و رفتار ـ در برخورد با دیگران و هنگام حضور در اماکن اجتماعی سفارش میکند. حضور در حرم مقدس معصومین:، علاوه بر اینکه یکی از اماکن اجتماعی است، شرفیابی به محضر اولیا و بزرگانی است که از نظر یک فرد مسلمانْ زندگان جاوید، و ناظر بر احوالات مزور خود هستند؛ بنابراین رعایت آداب حضور در مقابل قبور آنان، مانند حیاتشان لازم است.

برخی از این آدابْ جنبه الزامی دارند و از واجبات شمرده میشوند و برخی دیگر جنبه استحبابی دارند. رعایت هر دو مورد در روایات و سخنان فقها ـ بر حسب وجوب و استحباب آنها ـ سفارش شده است.