عوامل کاهش‌دهنده ارزش زیارت اهل بیت

مقدمه

زیارت اهل بیت: نزد شیعیان، از جایگاه والایی برخوردار است. این امر دلایل گوناگونی دارد: اولاً اهل بیت: در منظومه عقاید و باورهای دینی ما، موقعیت ممتازی دارند. پس از رسول خدا۹، همه مناصب آن حضرت به ایشان منتقل شده است و امامان معصوم:، جانشینان رسول خدا۹ و بیانکننده احکام الهی هستند و افراد و جامعه انسانی را به سوی سعادت واقعی و ابدی راهنمایی میکنند.

ثانیاً اهل بیت عصمت و طهارت:، از جایگاه والایی در نظام هستی برخوردارند. آنان برگزیدگان خداوند، ارکان دین و ایمان، وسایط روزی بندگان الهی، مخزن علوم الهی، ناظر بر اعمال بندگان و مایه قبولی عبادات و آمرزش گناهان هستند (ر.ک: حیدری، ۱۳۹۴، ص۳۱-۵۷). این موقعیت والا، بهخودیخود افراد را به سوی آنان جذب میکند و میل به دیدار و زیارت بارگاههای مطهرشان را در دل آنان افزایش میدهد.

ثالثاً دستورها و توصیههای فراوانی درباره زیارت ائمه معصومین: وجود دارد که هر فرد دینمداری را به انجام دادن آن سوق میدهد. دراینباره به فرمایش رسول خدا۹ به امام علی۷ اشاره میکنیم:

یَا عَلِیُّ مَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی أَوْ زَارَکَ فِی حَیَاتِکَ أَوْ بَعْدَ مَوْتِکَ أَوْ زَارَ ابْنَیْکَ فِی حَیَاتِهِمَا أَوْ بَعْدَ مَوْتِهِمَا ضَمِنْتُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا وَ شَدَائِدِهَا حَتَّى أُصَیِّرَهُ مَعِی فِی دَرَجَتِی؛ (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۹).

ای علی، کسی که مرا در زمان حیات یا پس از مرگم زیارت کند یا تو را در زمان حیات یا پس از مرگت زیارت کند یا این دو پسرت (حسن و حسین) را در حیات یا پس از مرگشان زیارت کند، ضمانت میکنم که او را از ترسها و سختیهای روز قیامت رهایی بخشم تا آنکه او را همراه خود در درجه خودم قرار دهم.

همچنین در حدیثی وارد شده است که کسی که یکی از ائمه اطهار: را زیارت کند، مانند آن است که رسول خدا۹ را زیارت کرده است (همان، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۹).

با توجه به اهمیت فوقالعاده زیارت اهل بیت: و نقش آن در سعادت زائر، لازم است از این عمل محافظت شود تا فرد به بهرهمندی از آثار و نتایج معنوی و اخروی آن برسد. بااینحال، برخی رفتارهای زائران مراقد مطهر اهل بیت: در طول سفر زیارتی، موجب میشود آنان بهره کافی از این عملشان نبرند و بهتعبیر دیگر، از اجر و ثواب زیارت کاسته شود.

بر این اساس، در این نوشتار به بیان عواملی خواهیم پرداخت که موجب کاهش ارزش زیارت مراقد اهل بیت: میشوند. باشد که شناخت این عوامل، موجبات کنارگذاشتن آنها و بهرهمندی وافی و وافر از زیارت را فراهم آورد.

۱. نداشتن شناخت صحیح از اهل بیت: و جایگاه آنان نزد خداوند

اهل بیت:، در مقام برترین انسانهای روی زمین از ابتدا تا انتهای خلقت، نزد خداوند جایگاهی والا دارند؛ طوریکه خداوند، امامت و سرپرستی جامعه انسانی را به ایشان سپرده است. مطابق نص صریح قرآن کریم: {قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى} (شوری: ۲۳) و فرمایشهای معصومین:: «وَ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ‏ الْإِسْلَامِ‏ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ» (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۶)، دوست داشتن ایشان، امری واجب و شرط ایمان دانسته شده است. ازاینرو، میبینیم که علاقهمندان به آن بزرگواران، همهساله از دورترین نقاط بار سفر میبندند تا خود را به جوار آستان ملکوتی آنان برسانند تا ازسویی، محبت خود را به ایشان نشان دهند و ازسویدیگر، از خرمن معنویت و جایگاه والای آنان نزد خداوند، خوشه برچینند.

اما محبت اهل بیت:، به تنهایی کافی نیست؛ بلکه افزون بر آن، شناخت و اعتقاد واقعی به ایشان نیز در بهرهمندی از زیارت آن بزرگواران، امری ضروری است. در حدیثی از
امام صادق۷ میخوانیم:

مَنْ أَتَى قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَارِفاً بِحَقِّهِ‏ غَفَرَ اللهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ (همان، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۸۲).

کسی که مرقد مطهر امام حسین7 را با شناخت حق آن حضرت زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را میآمرزد.

هرچند منظور از شناخت حق امامان معصوم:، شناخت مقام امامت و سرپرستی ایشان بر جامعه انسانی است، بسیاری افراد، اعتقاد راسخی به جایگاه و شأن آنان ندارند. پذیرش قلبی مقام و منصب ایشان در زمینههایی همچون برگزیدة خداوند بودن، برخورداری از ولایت تکوینی، وساطت آنان در روزیدهی به خلق از سوی خدا، و مخزن علم الهی بودن آن بزرگواران، ابّهت و عظمت ایشان را در دل انسان بالا میبرد و آدمی را در مقابل آنان، متواضع و سربهزیر میسازد. در این صورت است که انسان میتواند عرض ارادت خالصانه خود را به ایشان ابراز کند و از زیارتشان بهره وافی ببرد.

۲. کوتاهی کردن در انجام دادن واجبات

خداوند اموری را بر بندگانش واجب فرموده و از آنها خواسته است به این امور اهتمام بورزند و در انجام دادن آنها کوتاهی نکنند. عمل کردن به آنها، نشاندهنده پرهیزکار بودن فرد و همچنین ضامن نجات او از آتش دوزخ است. در حدیثی از امام سجاد۷ میخوانیم: «مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ خَیْرِ النَّاسِ (همان، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۱)؛ کسی که آنچه را خداوند بر او واجب کرده است، انجام دهد، از بهترین مردم است».

همچنین امام صادق۷ فرمود: «قَالَ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى‏ مَا تَحَبَّبَ‏ إِلَیَّ عَبْدِی بِأَحَبَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ (همان، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۲)؛ خدای متعال میفرماید: بنده من به چیزی محبوبتر از آنچه بر او واجب کردهام، به من محبت نورزیده است».

ازسویدیگر، کوتاهی کردن در انجام دادن واجبات، آدمی را از خدا و سعادت ابدی دور میکند و درهای دوزخ را به روی او میگشاید. برای مثال، امام باقر۷ درباره نماز میفرماید: «لَا تَتَهَاوَنْ بِصَلَاتِکَ فَإِنَّ النَّبِیَّ۹ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ لَیْسَ مِنِّی مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاتِهِ (همان، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۹)؛ در نمازت سستی نکن؛ زیرا رسول خدا هنگام رحلت فرمود: «از من نیست کسی که نماز خود را سبک بشمارد».

همچنین امام صادق۷ درباره عقوبت روزهخواری میفرماید: «مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ خَرَجَ‏ رُوحُ‏ الْإِیمَانِ‏ مِنْهُ (شیخ صدوق، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۸)؛ کسی که یک روز از ماه رمضان را [عامداً و بدون عذر] روزه نگیرد، روح ایمان از وجود او خارج میشود».

به این ترتیب، معلوم میشود زائری که در طول سفر، در انجام دادن واجبات الهی همچون نماز و روزهاش کوتاهی میکند، بهرهاش از زیارت نیز ناچیز خواهد بود و چه بسا این کار، ارزش زیارت او را به کلی از بین میبرد.

۳. ارتکاب گناه در طول سفر زیارتی

گناه از عوامل مهمی است که آثار زیانباری بر وجود و سرنوشت انسان دارد. ارتکاب گناه و نافرمانی خداوند، کمتوفیقی، گرفتهشدن حالوهوای معنوی انسان، و در نتیجه، دوری انسان از معنویت و کمشدن بهرهمندی او از اعمال و عبادتهایش را در پی دارد. دراینباره، به دو روایت زیر توجه میکنیم:

امام صادق۷ فرمود:

إِنَّ الرَّجُلَ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ إِنَّ الْعَمَلَ السَّیِّئَ أَسْرَعُ فِی صَاحِبِهِ مِنَ السِّکِّینِ فِی اللَّحْمِ (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۷۲).

همانا [گاه] فرد، گناهی مرتکب میشود و [در نتیجة آن] از نماز شب محروم میگردد؛ و به درستی که تأثیر ارتکاب گناه بر مرتکبشوندة آن، از تأثیر چاقو بر گوشت سریعتر است.

امام علی۷ فرمود:

مَا جَفَّتِ الدُّمُوعُ إِلَّا لِقَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ إِلَّا لِکَثْرَةِ الذُّنُوب؛ (شیخ صدوق، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۸۱).

اشک چشمها خشک نگشت، مگر به دلیل قساوت یافتن قلبها و قلبها قساوت نیافت، مگر به دلیل زیادی گناهان.

این روایات، به روشنی تأثیر گناه بر حالوهوای معنوی انسان را آشکار میسازند. این مطلب درباره زیارت نیز کاملاً صادق است. فردی که در طول سفر زیارتی، نمیتواند نفْس خود را از گناه حفظ کند و مرتکب بعضی گناهان میشود، مشخص است که نمیتواند بهره وافی و کافی از زیارتش ببرد.

در دعای کمیل میخوانیم: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ‏ الذُّنُوبَ‏ الَّتِی‏ تَحْبِسُ‏ الدُّعَاء (طوسی، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۸۴۴)؛ خدایا گناهانی را که دعا را حبس میکنند [و از استجابت آن جلوگیری میکنند]، ببخشای».

از بهرههای فراوانی که زائران مراقد مطهر اهل بیت: در پی آناند، برآوردهشدن حاجات و استجابت دعاهایشان است. از سویی، برخی گناهان مانع این امر میشوند و جلوی رسیدن افراد به خواستههایشان از طریق دعا را میگیرند. بنابراین، گاه گناه انسان موجب میشود فرد به حاجات و خواستههایش، که انتظار دارد در زیارت اهل بیت: به آن دست یابد، نرسد. در سفر زیارتی، لازم است زائر، مراقب خود باشد و از ارتکاب برخی گناهان، که در سفر موقعیت ارتکاب آنها ایجاد میشود، اجتناب کند؛ گناهانی مانند نگاه به نامحرم، غیبت، مسخرهکردن و... . این گناهان، حال عبادت و دعا و ارتباط با معصوم را از انسان میگیرد و به شدت از ارزش زیارت انسان میکاهد.

۴. توبه نکردن از گناهان

از امور لازم برای همه افراد، آن است که اگر بر اثر غفلت یا به هر دلیل دیگری مرتکب گناهی شدند، بیدرنگ از آن کار توبه کنند و دامن خود را از آن عمل بزدایند. امام علی۷ میفرماید: «إِنْ‏ قَارَفْتَ‏ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَة (ابن شعبه، ۱۴۰۴ق، ص۸۱)؛ اگر مرتکب گناهی شدی، در زدودن آن با توبه تعجیل کن».

خداوند نیز توبهپذیر است و توبه گناهکاران را میپذیرد؛ چنانکه میفرماید:

{وَ هُوَ الَّذی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُون}‏ (شوری: ۲۵).

او خدایی است که توبه بندگان خود را میپذیرد و از گناهان درمیگذرد و میداند که چه میکنید.

خداوند، توبهکاران را دوست دارد و به آنان بالاترین پاداشها را عطا میفرماید. در حدیثی از رسول خدا۹ میخوانیم: «لَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَحَبَّ إِلَى اللهِ مِنْ‏ مُؤْمِنٍ‏ تَائِبٍ‏ أَوْ مُؤْمِنَةٍ تَائِبَة (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱)؛ نزد خدا، چیزی محبوبتر از مرد یا زن توبهکار وجود ندارد».

تحقق توبه، به آن است که فرد از عملی که مرتکب شده، پشیمان شود و عزم جدّی داشته باشد که در آینده، هیچگاه آن را انجام ندهد. به این ترتیب، کسی که پیوسته عملی را انجام میدهد و به دنبال آن، استغفار و طلب آمرزش میکند، در واقع توبه نکرده است و نمیتواند از آثار توبه بهرهمند شود. همچنین کسی که به زیارت اهل بیت عصمت و طهارت: مشرف میشود و بااینحال، از گناهانش اظهار پشیمانی نمیکند و تصمیم قاطع بر ترک آن ندارد، در واقع در اظهار دوستیاش به خدا و همچنین اهل بیت:، که مقربان درگاه الهیاند، صادق نیست و در نتیجه، زیارت او تأثیر واقعی و عظیم خود را بر او نخواهد داشت.

۵. بداخلاقی با همراهان و اذیت کردن آنان

رعایت کردن اخلاق نیک با دیگران، از امور واجب برای زندگی اجتماعی است که خیر دنیا و آخرت انسان را تأمین میکند. خوشرویی، خوشزبانی، ادب، تواضع، و اجتناب از توهین، فحش، مسخرهکردن و امثال این کارها، لازمه زندگی راحت و بهرهمندی از زندگی اجتماعی است. رسول خدا۹ فرمود: «عُنْوَانُ‏ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ‏ حُسْنُ خُلُقِهِ (علی بن موسی۷، ۱۴۰۶ق، ص۶۷)؛ عنوان نامه اعمال انسان مؤمن، خوشخلقی اوست».

امام صادق۷ فرمود: «الْبِرُّ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ یَعْمُرَانِ‏ الدِّیَارَ وَ یَزِیدَانِ فِی الْأَعْمَارِ (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۰)؛ نیکیکردن و خوشخلقی، سرزمینها را آباد میکنند و بر عمر افراد میافزایند».

ازسویدیگر، بداخلاقی و آزار و اذیت دیگران، گناه است و افزون بر آثار سوء دنیوی، موجبات محرومیت انسان از تکامل معنوی را فراهم میکند. امام علی۷ میفرماید: «مَنْ‏ سَاءَ خُلُقُهُ‏ ضَاقَ‏ رِزْقُه؛ (لیثی واسطی، ۱۳۷۶ش، ص۴۳۱)؛ کسی که بد اخلاق باشد، روزیاش تنگ میشود».

امام صادق۷ نیز میفرماید: «إِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ لَیُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ‏ (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۲۱)؛ همانا بداخلاقی، عمل را فاسد میکند؛ چنانکه سرکه عسل را».

زیارت مراقد مطهر اهل بیت: از اسباب مهم سیر و تکامل معنوی است که دوستداران ایشان به انجام دادن آن اهتمام میورزند. صفت ناپسند تندی و بداخلاقی در خانواده و همچنین با دیگران، بهویژه در طول سفر زیارتی، بر بهرهمندی زائر از زیارت، به شدت اثر سوء دارد و از ارزش زیارت میکاهد. بداخلاقی، از صفات ناپسندی است که خدا و اهل بیت:، به شدت از آن نهی کردهاند و دارنده آن را نکوهش میکنند. چنین شخصی، یقیناً شایسته برخورداری از الطاف خاص اهل بیت عصمت و طهارت: نیست و ازاینرو، زیارت او نیز ارزش چندانی نخواهد داشت.

۶. نبودن زیارت به عنوان انگیزه اصلی

چنانکه گذشت، زیارت اهل بیت:، عبادتی است بسیار بزرگ و اثرگذار. بااینحال، بهرهمندی از آثار عظیم آن، بستگی دارد به اینکه فرد، با توجه کامل و عزم واقعی برای زیارت ایشان، به این عمل اقدام کند. درواقع، هنگامی انسان میتواند از نتایج دنیوی و اخروی زیارت بهرهمند شود که هدف اصلی او از اقدام به سفر و حرکت تا پایان سفر، زیارت باشد، نه چیز دیگر.

از دیدگاه شیعیان، اهل بیت عصمت و طهارت:، هرچند از لحاظ جسمانی میان ما نیستند، حیات دارند و ما را میبینند و به رفتارهای ما توجه دارند. سخنگفتن و برقراری ارتباط با آنان، کاری است کاملاً ممکن و زائران مراقد مطهر ایشان، میتوانند با خود ایشان ارتباط برقرار سازند و از کمالات وجودیشان کسب فیض کنند و این، البته مشروط به کنارگذاشتن همه انگیزهها و امیال دیگر درباره آنان است.

با این توضیح، اگر انگیزه اصلی فرد از سفر زیارتی، چیزی غیر از زیارت اهل بیت: باشد (اموری مثل گشتوگذار و تفریح یا خرید و کسبوکار)، مشخص است که نمیتواند توجهش را بر زیارت و ملاقات با ایشان متمرکز کند و اصولاً انگیزهای برای این کار ندارد. در این حالت، فرد از عملش بهره چندانی نخواهد برد.

۷. توجه بیش از حد به حواشی سفر

سفر، بهویژه اگر مسافرتی طولانی و به همراه دیگران باشد، بدون حاشیه و مسئله نخواهد بود. همچنین مسافرت با کاروانی که در آن، همه رفتوآمدها و امکاناتْ برنامهریزی نشده است و فرد در انتخاب آن نقشی ندارد، گاه با مشکلات و ناملایماتی همراه میشود. مسائلی از قبیل کیفیت پایین ماشین و خراب شدن آن، مشکلات ورود به شهر یا کشور غیر، وضعیت هتل، دوری یا نزدیکی هتل به حرم و مسائلی از این قبیل، میتوانند موجبات آزردگی و رنجش خاطر انسان را فراهم کنند.

بااینحال، لازم است انسانْ هدف و انگیزه اصلی از این سفر را فراموش نکند. باید بدانیم که برای چه به این سفر آمدهایم و آن را هیچگاه فراموش نکنیم. هدف اصلی این سفر، حضور در بارگاه مقدس و منور اهل بیت عصمت و طهارت: و زیارت مراقد مطهر ایشان بوده است؛ نه لذت بردن از ماشینسواری، استراحت در هتل، خوردن غذاهای لذیذ و... . رویارویی با ناملایمات و سختیهای سفر، نباید هدف اصلی سفر را از یاد ما ببرد و ما را به امور کماهمیت مشغول کند. گذشته از آنکه توجه بیش از حد به این کاستیها و مشکلات سفر، میتواند موجب اَعمال ناشایستی از انسان شود؛ رفتارهایی مانند غیبت، ناسزا گفتن و... . تمرکز بر این مسائل کماهمیت و پیگیری بیش از حد آن، از توجه انسان به زیارت میکاهد و در نتیجه، محروم ماندن از فوز عظیم این عمل عبادی بزرگ را در پی خواهد داشت.

نتیجه

از آنچه گذشت، میتوان چنین نتیجه گرفت که هرچند زیارت عتبات مقدسه و مراقد مطهر اهل بیت: از جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است و نقش بالایی در تکامل روحی و معنوی انسان دارد، مراقبت نکردن از خود، میتواند به شدت از اثر معنوی زیارت بکاهد و حتی آن را بیاثر سازد. زیارت مراقد مطهر اهل بیت:، فقط یک عمل نیست؛ بلکه در بستهای از اعمال و رفتارهای انسان است که همه آنها باید درست و مناسب باشند تا زیارت نیز نقش معنوی خود را به خوبی ایفا کند. به عبارت دیگر، اگر دیگر رفتارهای انسان، پیش از زیارت، در طول زیارت یا پس از آن، درست و بجا نباشند، زیارت نمیتواند نقش بالای خود را در ارتقای روحی و معنوی آدمی ایفا کند.