بررسی مزارات آل طاووس در حلّه و مزار شریفه بنت الحسن

مقدمه

چند سالی است زیارتگاهی در اطراف حلّه بر سر زبان های زائران عراقی و حتی ایرانی افتاده و کرامات زیادی به آن نسبت داده اند. این مزار که به زیارتگاه شریفه دختر امام حسن مجتبی۷ شهرت دارد، در منطقه طهمازیه، در ناحیه ابوغرق و در نُه کیلومتری مرکز شهر حلّه واقع شده است.

اهالی حلّه به این زیارتگاه توجه بسیار دارند و در بیشتر اوقات شبانه روز خالی از زائر نیست. مردم منطقه برای شفای بیماری ها و قضای حوائج خود، زیاد به این بارگاه متوسّل می شوند و بسیاری از آنان معتقدند که با توسّل به مدفون در این زیارتگاه، حوائج آنان روا شده است (فقیه بحرالعلوم، ۱۳۹۶، ج۲، ص۱۳۴؛ عامری، ۱۴۲۷، ص۱۴۱).

این مقاله، صحّت و سقم این زیارتگاه و نسب شخصیت مدفون در آن و ارتباط آن با خاندان علمی آل طاووس و دیگر مزارات این خاندان در شهر حلّه را بررسی می کند.

مزارات همنام در استان بابل

در استان بابل عراق سه مزار به نام «شریفه» وجود دارد که هر یک دارای زیارتگاه محلی عراقی هاست. این زیارتگاه ها در مناطق ذیل واقع شده است:

۱. مزار شریفه در ناحیة محاویل؛

۲. مزار شریفه در منطقة یاسیه هاشمیه؛

۳. مزار شریفه در هاشمیه به طرف مسیر حلّه به دیوانیه ،قبل از چهار راهی که به منطقه مدحتیه می رود. (موسوی، ۱۴۲۲، ج۳، ص۲۷۰)

۴. سید ابوسعیده مزار چهارمی را به همین نام در منطقه «مدحتیه» ذکر می کند و معتقد است که همة این مزارات بدون سند و خالی از حقیقت است. (همو، ۱۴۲۰، ص۸۵) او می نویسد: «هذه المزارات غیر صحیحة و جعلیة وضعها بسطاء السواد من أجل الارتزاق»؛ این مزارات جعلی و غیرصحیح است و اهالی روستاهای اطراف برای کسب درآمد ساخته اند». (همان، ۱۴۲۰، ص۸۶)

سابقة مزار

از میان چهار مزار فوق، تنها مزار شریفه بنت الحسن واقع در طهمازیه سابقة طولانی دارد و علاّمه حرزالدین از آن با عنوان «مرقد علیه بنیه قدیمه و قبة صغیره» یاد می کند. (حرزالدین، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۳۸۴؛ ج۲، ص۱۹۲) بنابراین، آنچه ابوسعیده موسوی در خصوص جعلی بودن همة این چهار مزار گفته صحیح نیست و ـ دست کم ـ این مزار از عصر صفویه سابقه داشته است.27

شهرت بقعه

از گذشته تا کنون شخصیت مدفون در بقعه به عنوان دختر امام حسن۷ شهرت دارد. شیخ محمد حرزالدین می نویسد:

واشتهر هذا القبر عند اهل القری و الاریاف بتلک المنطقة بقبر العلویة شریفة بنت الحسن۷»؛

این قبر در روستاهای اطراف همان منطقه به قبر علویه شریفه دختر امام حسن۷ مشهور است». (همان، ۱۳۹۱، ج۱، ص۳۸۵)

چون مرحوم حرزالدین نسب صاحب قبر را نمی دانسته، می نویسد: «در حال حاضر، این قبر از جمله قبور نامعلوم نزد من است. (همانجا)

ابوسعیده موسوی یک بار این قبر را با عنوان «شریفه دختر امام حسن:» (موسوی، ۱۴۲۲، ج۳، ص۲۶۹) و بار دیگر با عنوان «شریفه دختر حسن مثنی بن امام حسن۷ معرفی کرده، و می نویسد: «شهرتها (اُمّ راضی) عند سکّان منطقتها»؛ ام راضی نزد اهالی منطقه شهرت دارد». (همان، ۱۴۲۲، ج۳، ص۲۶۸)

او چون نتوانسته است نسب امامزاده را بر اساس قول مشهور ثابت کند، می نویسد:

امام حسن مجتبی۷ دختری به نام شریفه، و حسن مثنّی فرزند ایشان نیز دختری به این نام نداشته است. بر فرض اینکه نوادگان امام حسن۷ در زندان هاشمیه بوده اند، اما در منابع تاریخی به زندانی شدن دختران سادات حسنی اشاره ای نشده است. ازاین رو، آن از قبور مجهول است. (همان، ۱۴۲۲، ج۳، ص۲۶۹)

نسب شریف بی بی شریفه

متأسفانه تمام پژوهشگران عراقی که درباره نسب سادات تحقیق میکنند. تلاش میکنند تا به رد و اثبات قول مشهور بپردازند. و هیچ توجهی به نسب شخص مدفون و یا ساکنان قدیم آن شهر نمیکنند.

از امامزاده شریفه، سه ویژگی ذکر شده است: او را «دختر امام حسن مجتبی۷» به طور عموم و یا «دختر حسن مثنیّ» به طور خصوص، مشهور به «اُمّ راضی» و «صاحب کرامات» یاد می کنند. با دقت در منابع انساب و تحقیق درباره سادات حسنی از آل طاووس در حلّه، می توان به این حقیقت رسید که مدفون در بقعه کسی نیست جزء سیده شرف الاشراف بنت ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی سعدالدین بن جعفر بن ابی الفضل محمّد بن ابی نصر محمّد بن ابی طاهر محمّد بن ابی عبدالله محمّد بن ابی جعفر احمد بن ابی عبدالله محمّد الطاووس بن سلیمان بن داود بن حسن المثنی بن امام حسن۷،(ر.ک: نسب سیدرضی در: ابن طقطقی، بی تا، ص۱۳۲؛ ابن عنبه، بی تا، ص۲۲۰؛ اعرجی، ۱۳۷۵، ص۲۰۰؛ همو، ۱۴۱۹، ص۳۷۶) معروف به شریفه (محلاّتی. ۱۴۱۹، ج۴، ص۳۶۱) که فرزند سید بن طاووس و خواهر سید علی رضی الدین28 بوده که به اشتباه، به جای «اخت الرضی» به «امّ الراضی» شهرت یافته است.

سید رضی همچون دیگر برادرانش در حلّه به دنیا آمد و منصب نقابت سادات را به عهده داشت و مدتی در بغداد بود. (کمونه حسینی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۳۴) از او با عنوان «شیخ الزاهد الصالح» «له بنات خیرات صالحات»، «السید الکبیر الزاهد» (ابن طقطقی، بی تا، ص۱۳۱ـ۱۳۲)، «صاحب الکرامات» و «نقیب النقباء بالعراق» (ابن عنبه، بی تا، ص۲۲۰) یاد می کنند.

سیده شرف الاشراف بانویی فاضله و متدیّن، نویسنده و حافظ کل قرآن کریم بود. پدرش سید رضی در کتاب کشف المحجة لثمرة المحجة فرزندش محمد را خطاب می کند و به او می نویسد:

«بدان که من خواهرت شرف الأشراف را کمی قبل از بلوغش نزد خود خواندم و به آن توان و آمادگی اش، دستورات دینی را برایش شرح دادم و به او توضیح دادم که خداوند به واسطة بلوغ، چه منّت و شرافتی به بنده اش داده است تا در خدمت خداوند باشد و این افتخار نصیب تو نیز شده است.» (ابن طاووس، ۱۳۷۰ق، ص۸۶) پدرش به او، خواهر و برادرانش در کتاب امالی اجازة روایت داده و در وصف دخترانش گفته است که آنان «حافظ» و «کاتب» هستند. (افندی، ۱۴۰۱، ج۵، ص۴۰۸) صادقی معتقد است که شرف الاشراف وصف است و نام او نیست. (صادقی کاشانی، ۱۳۹۴، ص۲۷) ازاین رو برخی در تألیفات خود از او به «شریفه» یاد کرده اند.

با وجود آنکه این بانوی مجلّله دوازده سال بیش نداشت، سید بن طاووس به او اجازة نقل اخبار داده بود. وی در کتاب سعد السعود می نویسد:

«مصحف مبارکی را برای دخترم شرف الأشراف، که قرآن را در دوازده سالگی حفظ نمود، وقف کردم. همچنین قرآن دیگری را بر دختر دیگر خود، فاطمه، که خداوند او را سلامت بدارد، وقف نمودم. او قرآن را قبل از نُه سالگی حفظ کرده است (ابن طاووس، بی تا، ص۲۶) شاید به همین علت و علل دیگری در این کتاب با تجلیل فراوان از دخترانش یاد کرده و آنان را فاضله، عالمه، کاتبه و صالحه خوانده است.

همین مطلب را میرزاعبدالله افندی، شیخ ذبیح الله محلاّتی و دیگران نوشته اند (افندی، ۱۴۰۱، ج۵، ص۴۰۸؛ محلاتی، ۱۴۱۹، ج۴، ص۳۶۱؛ امین، ۱۴۰۶، ج۴، ص۳۳۶؛ ابن عنبه، بی تا، ص۲۲۰) سیده شریفه دارای کرامات زیادی است؛29 همچنان که پدرش در کتاب الأمان من أخطار الأسفار و الزمان می نویسد:

انّ ابنتی الحافظة الکاتبة شرف الاشراف کمّل الله لها تحف الالطاف عرفتنی انّها تسمع سلاما علیها ممّن لا تراه... . (ابن طاووس، بی تا، ص۱۱۶)

مادرش زهرا خاتون، دختر وزیر ناصر بن مهدی بود. (غروی نایینی، ۱۳۸۶، ص۲۵۶) سید بن طاووس در کتابش به او اشاره کرده، می نویسد: شریفه یک خواهر به نام فاطمه داشته (ابن طاووس، ۱۳۷۰، ص۱۱) که او نیز از بانوان صالحه و فاضله و عالمه بوده است.30

چون قبر برادر سیده شریفه در شهر حلّه واقع است و به سید رضی الدین شهرت دارد و شریفه نوادة حسن مثنّی و خواهر سید رضی است، مزار او به «شریفه بنت الحسن المثنی» و «اخت الراضی» شهرت پیدا کرده است که متأسفانه بعدها به اشتباه، دختر امام حسن و امّ راضی خوانده شد.

نگاهی به مقبره پدر و برادر

مقبرة رضی الدین علی بن طاووس در حلّه منتسب به سید بن طاووس است. اما این مقبره ـ در واقع ـ قبر فرزندش، رضی الدین علی بن علی است که در نام، کنیه و لقب، با پدرش اشتراک دارد. بنابر گزارش های تاریخی، قبر سید بن طاووس، که پدر رضی الدین علی بن علی است، در حرم حضرت امام علی۷ قرار دارد.

معرفی ابن طاووس پدر

خاندان آل طاووس از خاندان های علمی شیعه و سادات علوی اند که تعدادی از شخصیت های این خاندان، به ویژه در سدة هفتم هجری در عراق، از جایگاه علمی مهمی برخوردار بودند. نسب آنها از سوی پدر به امام حسن مجتبی۷ و از سوی مادر به امام زین العابدین۷ می رسد.

در علت انتساب این خاندان به طاووس، در کتب تاریخی آمده است که جدّ هفتم ایشان ابوعبدالله محمّد بن اسحاق بن محمّد بن سلیمان بن داود، صورتی زیبا داشت، اما به سبب همخوانی نداشتن پاها با چهرة جذابش، در میان مردم به «طاووس» ملقّب گردید. (امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۸۹؛ قمی، ۱۳۶۸، ج۱، ص۳۴۰ـ۳۴۱) در کتب تراجم، از آل طاووس به نیکی یاد شده است و آنان را مردانی اهل علم و فضیلت و عرفان و با مجد و عظمت خوانده اند. رضی الدین علی، معروف به سید بن طاووس در این باره می گوید:

خداوند متعال ما را به وسیلة پدران و نیاکان و مادرانی شرافتمند کرده است که همگی از دانش و دیانت و امانت بهرة تام و تمام داشته اند و مورد اعتماد کامل مردم بوده اند. همة مردم در مقابل شوکت آنان سر فرو آورده اند و ثناخوان ایشان بوده اند. (شهیدی گلپایگانی، ۱۳۸۲، ص۱۶)

سید رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر، مشهور به «سید بن طاووس»، از مشهورترین شخصیت های علمی آل طاووس است. او در سال ۵۸۹ قمری در حلّه به دنیا آمد. مادرش دختر شیخ ورّام بن ابی فراس حلّی و مادر پدرش دختر شیخ طوسی بود. دوران کودکی و جوانی را در زادگاهش، به فراگیری دانش گذراند و سپس به بغداد رفت و پانزده سال در آن شهر زیست و سپس در روزگار مغولان، بار دیگر به بغداد بازگشت. او با مستنصر، خلیفة عباسی، روابط خوبی داشت؛ به گونه ای که خلیفه به او، منصب قضاوت و نقابت علویان عراق را پیشنهاد کرد؛ اما او نپذیرفت. او در زمان حملة مغولان به عراق، با توجه به موقعیت ویژة خود کوشید تا در حد امکان، از ویرانی و خون ریزی آنها جلوگیری کند. (مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۵۴)

مزار ابن طاووس

به گزارش مؤلّف کتاب الحوادث الجامعة، سید بن طاووس در سال ۶۶۴ق، در سن ۷۳ سالگی درگذشت و پیکرش به حرم مطهّر حضرت امام علی۷ انتقال یافت و در آنجا به خاک سپرده شد. (ابن فوطی، ۱۴۰۷، ص۲۵۵)

افزون بر این گزارش تاریخی معتبر، که از یک نویسندة معاصر سید بن طاووس منقول است، او خود در یکی از آثارش، اشاره کرده که در زمان حیات خود، محل قبر خویش را کنار جدّش، امیرمؤمنان علی۷، تعیین کرده تا پس از وفات، در آنجا به خاک سپرده شود. سخن وی در این باره، چنین است:

کنت مضیت بنفسی و اشرت الی من حفر لی قبراً کما اخترته فی جوار جدّی و مولای علی بن ابی طالب متضیفاً و مستجیراً و وافداً و سائلاً و آملاً متوّسلًا بکل ما یتوسّل به احد من الخلائق الیه. (ابن طاووس، ۱۳۷۰، ص۳۱)

معرفی سید علی رضی الدین ابن طاووس

سید رضی الدین علی، فرزند سید بن طاووس، از علما و محدّثان شیعه به شمار می آید و از پدر خود و نیز خواجه نصیرالدین طوسی و سیدمحمّد بن معیه روایت کرده است. او پس از درگذشت برادر بزرگ تر خود، صفی الدین محمود، در سال ۶۸۰ق، منصب نقابت علویان را برعهده گرفت. از وی اثری به نام زوائد الفوائد، به عربی به جا مانده که بیشتر مطالب آن برگرفته از کتاب سه جلدی پدرش الإقبال لصالح الاعمال است. (صدر حاج سیدجوادی و دیگران، ۱۴۱۶، ج۱، ص۳۴۰)

مزار سید علی رضی الدین

از تاریخ بنای اولیة زیارتگاه، اطلاع دقیقی در دست نیست. مساحت زیارتگاه کنونی حدود ۱۶۰۰ متر مربع است. ورود به اتاق مقبره با عبور از حیاط سرپوشیده ای امکان پذیر است. اتاق مقبره مربع شکل است و قبرْ میان آن قرار دارد که بر آن، ضریح چوبی مشبّکی نصب شده است. بر فراز اتاق مقبره، گنبد بزرگی وجود دارد که دارای پوشش کاشی کاری مزیّن به اسامی ائمّة معصوم: است. آخرین بازسازی بنای زیارتگاه پس از سقوط نظام صدام در سال ۲۰۰۳، صورت گرفته که در جریان آن، مسجدی نیز کنار زیارتگاه ساخته شده است. (جد، ۱۴۲۹، ش۲۳، ص۴۹)

بنابراین، انتساب قبری به سید بن طاووس در حلّه پذیرفتنی نیست. اما سیدحسن صدر در کتاب تحیة اهل القبور بما هو مأثور، عقیده دارد که قبر منسوب به وی در حلّه ـ در واقع ـ قبر فرزندش، رضی الدین علی بن علی است که در نام، کنیه و لقب، با پدرش اشتراک داشته است. (بحرانی، ۱۴۰۶، ص۲۳۲) بنابراین، بعید نیست قبر شریفه یا شرف الاشراف در خارج حلّه باشد و به دختر امام حسن مجتبی۷ مشهور شده باشد.

مزار عبدالکریم بن طاووس در حلّه

غیاث الدین ابوالمظفر عبدالکریم بن احمد بن موسی بن جعفر از دیگر علمای مشهور خاندان آل طاووس و فرزند ابوالفضائل احمد بن طاووس است. او در سال ۶۴۸ قمری به دنیا آمد. ابن داود دربارة او می نویسد:

«کان اوحد زمانه، حائری المولد، حلّی المنشأ، بغدادی التحصیل، کاظمی الخاتمة؛

او یگانة زمان خود بود. زادگاهش حائر (کربلا)، محل رشدش حلّه، محل تحصیلش بغداد و محل وفاتش کاظمین بود. (صلّی، ۱۳۹۲ق، ص۲۲۶ـ۲۲۸)

ابن فوطی از وی با عنوان «فقیه، علاّمه و نسّابه» یاد کرده و در وصف او مبالغه نموده و او را با چنین جملاتی ستوده است:

کان جلیل القدر، نبیل الذکر، حافظاً لکتاب الله المجید، ولم ارَ فی مشایخی احفظ منه للسیر و الآثار و الاحادیث و الاخبار و الحکایات و الاشعار، جمع و صنّف و شجّر و الّف و کان یشارک الناس فی علومهم و کانت داره مجمع الائمّه و الاشراف و کان الاکابر و الولاة و الکتّاب یستضیئون بانواره و رأیه. (ابن فوطی، بی تا، ج۲، ص۴۴۲)

عبدالکریم بن طاووس نزد پدرش، ابوالفضائل و عمویش، سید بن طاووس و نیز علمایی همچون محقق حلّی، یحیی بن سعید حلّی، ابوالحسن علی بن محمّد بن علی علوی عمری، خواجه نصیرالدین طوسی و دیگران، علوم دینی و ادبی را آموخت. او در یازده سالگی قرآن را حفظ کرد و چنان حافظه ای قوی داشت که به گفتة ابن داود، «هرگز سخنی به ذهن او راه نیافت که آن را از یاد ببرد.» از شاگردان وی می توان ابن داود حلّی، عبدالصمد بن احمد بن ابی الجیش و علی بن حسین ابن حماد لیثی را یاد کرد.

عبدالکریم بن طاووس آثار و تألیفاتی داشته که مشهورترین آنها فرحة الغری بصرخة الغری، در باره تربت مقدس امام علی۷ است که تاکنون چند بار منتشر شده و علاّمه مجلسی نیز آن را به فارسی ترجمه کرده است. از دیگر آثار وی می توان به کتاب الشمل المنظوم فی مصنّفی العلوم اشاره کرد که موضوع آن شرح حال علما و دانشمندانی است که در یکی از علوم مهم تألیفاتی داشته اند. (صدر حاج سیدجوادی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۳۴۱)

محل مزار

غیاث الدین عبدالکریم بن طاووس در سال ۶۹۳ق، از دنیا رفت و جنازه اش را به حرم مطهّر امیرمؤمنان علی۷ منتقل کردند و در آنجا به خاک سپردند. (ابن فوطی، بی تا، ج۲، ص۴۴۳؛ همو، ۱۴۰۷، ص۳۲۷) صاحب الحوادث الجامعة، محل وفات وی را مشهد موسی بن جعفر۷ در کاظمین ذکر کرده است که قول ابن داود را تأیید می کند.

توصیف ساختمان مزار

ساختمان جدید زیارتگاه وی در حلّه، به جای ساختمان قدیمی تر ساخته شده است. مساحت مقبره نزدیک هزار مترمربع است و بر فراز آن، گنبدی به ارتفاع ۱۵ متر و قطر ۵/۶ متر قرار دارد. بر قبر، ضریح مشبّک آهنی کوچکی به مساحت تقریبی ۳×۲ متر قرار دارد. حیدر الجد از خادم زیارتگاه نقل کرده که این ضریح پیش تر بر قبر مسلم بن عقیل قرار داشته که پس از تعویض ضریح وی، به اینجا منتقل شده است. نماهای خارجی مقبره و گنبد آن هنوز بدون پوشش تزیینی بیرونی همچون سنگ و کاشی است. کنار مقبره مسجدی وجود دارد که به دست یکی از مردان نیکوکار حلّه، ساخته شده است. این مسجد مناره ای دارد که کاشی کاری شده است. (جد، ۱۴۲۹، ش۲۳، ص۴۵)

مزاراحمد بن طاووس

مقبرة احمد بن طاووس در محلة «جباویین» شهر حلّه عراق قرار دارد و از قدیم زیارتگاه شیعیان بوده است. (بحرانی ها، ۱۴۰۶، ص۲۴۲) البته تاریخ نویسان در اینکه شخصیت مدفون در این مرقد همان جمال الدین احمد بن موسی باشد با دیدة تردید نگریسته اند.

برخی از تاریخ نگاران کشور عراق احتمال داده اند که این قبر، مدفن برادرزادة جمال الدین احمد بن موسی، یعنی قوام الدین احمد بن عزالدین حسن (م۷۰۴ق) باشد که قبرش به علت تشابه اسمی، به عمویش جمال الدین منسوب است. (حرزالدین، ج۲، ص۱۲۳)

زندگی نامه سید جمال الدین احمد

احمد بن موسی بن طاووس، از آل طاووس، در حلّه متولد شد. (امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۸۹؛ قمی، ۱۳۶۸، ج۱، ص۳۴۰ـ۳۴۱)

جدّ پدری احمد بن موسی با ۱۳ واسطه به امام حسن مجتبی۷ میرسد و از جانب مادر از نوادگان شیخ الطائفه، شیخ طوسی، است و به این علت که از طرف جدّة خود، امّ کلثوم دختر امام سجاد۷، به امام حسین۷ پیوند می خورد، (همان، ۱۳۸۲، ص۱۴) به ایشان «ذوالحسبین» نیز می گویند (ابن طاووس، ۱۳۶۸، ص۲۹۴) و به «سادات حسنی حسینی» مشهورند.

موسی بن طاووس از محدثان عصر خویش و همانند اجدادش در فقه و فقاهت شهره بود. وی چهار فرزند پسر به نام های شرف الدین محمّد، عزالدین حسن، جمال الدین احمد و رضی الدین ابوالقاسم داشت. در میان فرزندان وی فقط نسل آخرین فرزند، یعنی سید بن طاووس، باقی مانده و نسل طاووس فقط منحصر در سید بن طاووس است. (امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۸۹؛ مدرّس تبریزی، ۱۳۷۴، ج۸، پاورقی ص۷۳)

در میان علمای شیعه، در مسائل فقهی و رجالی هرگاه نامی از «ابن طاووس» بدون قرینه آورده می شود، اشاره به احمد بن موسی دارد که با لقب «فقیه اهل بیت:» مشهور است؛ اما در کتب ادعیه، مقصود از ابن طاووس رضی الدین علی، ملقّب به سید بن طاووس است. (قمی، ۱۳۸۵، ج۱، ص۳۹؛ نیز ر.ک: امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۹۰؛ خوئی، ۱۴۱۳، ج۲، ص۳۴۴؛ حرّ عاملی، ۱۳۶۲، ج۲، ص۲۹؛ زرکلی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۲۷۴)

احمد از استادان برجستة آن زمان کسب فیض کرد و از برخی اجازة روایت گرفت. برخی از اساتید وی عبارتند از: نجیب الدین بن نما (م ۶۴۵ق) (امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۹۰) شمس الدین فخّار بن معد بن فخّار موسوی (م ۶۳۰ق) (همانجا، موسوی خوانساری، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۶۶)، سید احمد بن یوسف بن احمد عریضی علوی حسینی، (امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۹۰) شیخ سدیدالدین ابوعلی حسین بن خشرم (حرّ عاملی، ۱۳۹۲، ج۲، ص۹۲) و شیخ یحیی بن محمّد بن یحیی بن فرج سوراوی. (امین، ۱۴۰۶، ج۳، ص۱۹۰)

احمد بن طاووس را باید از پیش قراولان ترقی و تجدّد در علوم دانست. وی با مطالعة دقیق در نوع تقسیم بندی احادیث، که توسط قدما درست شده بود، به اشکالات و ایرادات اساسی این تقسیم بندی پی برد و با ایجاد یک تقسیم بندی جدید، شکلی منطقی به احادیث امامیه داد تا سره و ناسره آسان تر از یکدیگر شناخته شوند.

پیشینیان خبر را به «صحیح» و «غیر صحیح» تقسیم می کردند، اما احمد بن موسی احادیث را به چهار قسم «صحیح»، «حسن»، «موثق» و «ضعیف» تقسیم کرد که اکنون این اصطلاحات متداول بوده و سایر مصطلحات در این چهار قسم مندرج است. (همانجا؛ موسوی خوانساری، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۶۶)

مجلس درس وی تحت تأثیر شخصیت برجستة علمی اش، محل آمد و شد شیفتگان علم بود و افراد سرشناسی در محضرش شاگردی کردند و اجازة روایت گرفتند. از شاگردان مشهور وی می توان به علاّمه حلّی و شیخ تقی الدین حسن بن داود حلّی اشاره کرد. ( امین، ۱۴۰۶. ج۳، ص۱۹۰؛ نیز ر.ک: مدیر شانه چی، ۱۳۷۲)

احمد بن موسی بن طاووس در سال ۶۷۳ قمری در حلّه درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. (خوئی، ۱۴۱۳، ج۲، ص۳۴۴؛ موسوی خوانساری، ۱۳۹۰، ج۱، ص۶۸؛ حرّ عاملی، ۱۳۶۲، ج۲، ص۲۹؛ امین، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۱۸۹) امروزه در محلة «جباویین» حلّه مرقدی منسوب به او و زیارتگاه شیعیان است. (بحرانی، ۱۴۰۶، ص۲۴۲؛ دوانی، ۱۳۷۸، ج۴، ص۱۶۶)

برخی مرگ وی را شهادت قلمداد کرده اند، اما افندی در این باره مینویسد:

یکی از فضلا در کتابش نوشته است: این سید و برادرش رضی الدین علی به قتل رسیده و شهید شده اند، اما شهادت آنها محل تأمّل است؛ چرا که من در کتب علما و اصحاب ندیده ام که نوشته باشند که این دو بزرگوار ـ ولو با سم ـ شهید شده اند». (افندی، ۱۴۰۱، ج۱، ص۷۴ـ ۷۵)

احمد فرزندی داشت که او هم به «ابن طاووس» مشهور شد. غیاث الدین ابوالمظفر عبدالکریم بن احمد (۶۴۸-۶۹۳ق) نیز همچون پدرش، در شمار فقها و ادبای عصر خویش بود. وی نیز منصب نقابت را مدتی کوتاه بر عهده داشت. دربارة استعداد و هوش عجیب او سخن ها گفته شده است.

توصیف ساختمان مزار

حیدر الجد، از تاریخ نگاران عراقی، احتمال داده که این قبر، مدفن برادرزادة وی، قوام الدین احمد بن عزالدین حسن (م ۷۰۴ق) باشد که به علت تشابه اسمی، به عمویش، ابوالفضائل احمد بن موسی، منسوب است. (جد، ۱۴۲۹، ص۳۹)

قوام الدین احمد، کنیه اش «ابوطاهر» و سیدی نیکوکار و نیکوسیرت بود و در دورة ارغون شاه مغول و برادرش کیخاتو، منصب امیر الحاج (سرپرستی حجّاج) عراق را برعهده داشت و در سال ۷۰۴ قمری درگذشت. (ابن فوطی، ۱۴۱۶، ج۳، ص۴۷۳ـ۴۷۴)

البته میان خاندان آل طاووس، شخص دیگری نیز به نام قوام الدین ابوطاهر احمد بن علی بن علی وجود داشته که ـ در واقع ـ نوة سید بن طاووس بوده و او همانند پدر و پدربزرگش نقیب سادات بوده است. (همانجا)

شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ق) با اشاره به مزار ابوالفضائل احمد بن طاووس در شهر حلّه، نوشته است که این زیارتگاه در سال های اخیر بر مبنای خواب یکی از صالحان ساخته شده است. (بحرانی، ۱۴۲۹، ص۲۳۲)

مساحت تقریبی زیارتگاه ۶۰۰ مترمربع است. ورودی بنا در خیابان اصلی قرار دارد و شامل در آهنی سبزرنگی است که بالای آن کتیبه ای از کاشی، حاوی چند بیت سروده شیخ محمّدعلی یعقوبی به چشم می خورد. براساس این ابیات، ساختمان زیارتگاه را حاج عبدالرزاق مرجان در سال ۱۳۷۷ق، با هزینة سه هزار دینار بازسازی کرده است.

ورودی بنا به حیاط سرپوشیده ای متصل است که سمت چپ آن شبستان و نمازخانة بزرگی قرار دارد و کنار آن نیز «کتابخانه امام صادق۷» واقع است. سمت راست حیاط زیارتگاه، اتاق مقبره به ابعاد ۶×۶ متر قرار دارد که دارای گنبد ساده ای به ارتفاع ۶ متر است. داخل اتاق مقبره دو قبر برجسته به ارتفاع تقریبی نیم متر وجود دارد که یکی از آنها به ابوالفضائل احمد بن طاووس و دیگری به عبدالله بن طاووس منسوب است.

قبر دوم در زیارتگاه مستقلی در محل دیگری قرار داشته؛ اما در جریان تخریب آن به علت احداث پل، به این زیارتگاه منتقل شده است.

حیدر الجد معتقد است: صاحب این قبر عبدالله بن احمد بن رضی الدین علی بن رضی الدین علی بن طاووس (جد، ۱۴۲۹، ص۴۰ـ۴۱) و ـ در واقع ـ پدر وی، همان قوام الدین احمد، نوة سید بن طاووس است که نقیب سادات بوده که پیش از این، از وی یاد کردیم.