نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
طلبه درس خارج و دانشجوی دکتری فلسفه حقوق دانشگاه باقرالعلوم
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
منظومه فکری مقام معظم رهبری، از منابع اصلی بالادستی برای شناخت مسیر انقلاب اسلامی است. اندیشههای ایشان با دو ویژگی ابتکاری و کارآمدی همراه است که میتواند نقشه راهی برای جوانان در انقلاب اسلامی باشد. شناخت منظومه فکری ایشان، کمک شایانی در ترسیم افق آینده انقلاب اسلامی خواهد داشت (خسروپناه و دیگران، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۵۸).
منظومه فکری رهبری در دو بخش امتداد علمی و امتداد اجتماعی قابل پیگیری است؛ چنانکه در بخش علمی می‌توان به اندیشههای بلند ایشان در آسیب‌شناسی فلسفه اسلامی،2 علوم انسانی3 و ارائه راه حل در سند الگوی پیشرفت4 اشاره کرد. بخشی دیگر از نوآوریهای مقام معظم رهبری درباره امامت است. ایشان تشیع را به تشیع حقیقی و جعلی تقسیم میکند و میکوشد با این تقسیمبندی، راه بیگانگان را در انحراف و تحریف حقایق دینی مسدود کند؛ چنانکه بیان میکند:
ما تشیّعی را که مرکز و پایگاه تبلیغاتش لندن است، قبول نداریم؛ این تشیّعی نیست که ائمّه آن را ترویج کردند و آن را خواستند. تشیّعی که بر پایه ایجاد اختلاف، بر پایه تمهید و صاف کردن جادّه برای حضور دشمنهای اسلام است، این تشیّع، تشیّع نیست؛ این انحراف است. تشیّع، مظهر تام اسلام ناب است، مظهر قرآن است. ما از کسانی که کمک به وحدت میکنند حمایت میکنیم، با کسانی که ضد وحدت عمل میکنند مخالفت میکنیم (خامنهای، ۲۶/۵/۱۳۹۴.)
بخشی دیگر از اندیشههای ایشان در بخش امامت درباره زندگانی اهل بیت است. مقام معظم رهبری، زندگانی ائمه را که ۲۵۰ سال طول کشید، به منزله زندگی یک انسان واحد حساب می آورد؛ یک انسان دویست و پنجاه ساله که از هم جدا نیستند (خامنه ای،۲۳/۰۱/۱۳۶۱)؛ چرا که «کلّهم نور واحد» هستند (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۳۶، ص۲۸۰):
ـ جریان امامت، از نخستین روز پس از رحلت پیامبر اکرم ـ ماه صفر سال یازدهم هجری ـ پدید آمد و تا سال وفات امام حسن عسکری ـ ماه ربیع‌الاول سال دویست و شصت هجری ـ در میان جامعه مسلمانان ادامه یافت. در مجموع، زندگی این بزرگواران را باید یک حرکت مستمر و طولانی دانست که از سال دهم تا یازدهم هجرت شروع میشود و دویست و پنجاه سال ادامه پیدا میکند و به سال دویست و شصت ـ که سال شروع غیبت صغری است ـ
در زندگی ائمه خاتمه پیدا میکند. این بزرگواران یک واحدند، یک شخصیت‌اند. شک نمیشود که هدف و جهت آنها یکی است (خامنهای، ۲۳/۰۱/۱۳۶۴).
ـ کارآمدی چنین نگرشی در تحلیل زندگانی ائمه با نگاه کل گرایانه، پرهیز از تحلیل رفتارهای متفرق است؛ به بیانی برای شناخت زندگی ائمه بزرگوار به جای شناخت جزیره ای و تک شخصیتی باید آن بزرگوار را در مجموعه انسان ۲۵۰ ساله ملاحظه کرد که ثمره آن پرهیز از افتادن در دام تحلیلهای اشتباه است. ما به جای اینکه زندگی امام حسن مجتبی را جدا، و زندگی امام حسین را جدا، و زندگی امام سجاد را جدا تحلیل کنیم ـ تا احیاناً در دام اشتباه خطرناک بیفتیم که سیره این سه امام، به سبب اختلاف ظاهری با هم متعارض و متخالف اند ـ باید یک انسانی را فرض کنیم که دویست و پنجاه سال عمر کرده و در سال یازدهم هجرت قدم در یک راهی گذاشته و تا دویست و شصت هجری، این راه را طی کرده است. تمام حرکات این انسان بزرگ و معصوم، با این دید قابل فهم و توجیه است» (خامنه ای، ۱۳۹۸ش، ص۱۶).
از دیگر اندیشه های ارجمند مقام معظم رهبری، در بخش زیارت است که میتواند
به ماهیت شناسی، اقسام، شرایط، کارکردهای تربیتی و مبارزه با بدعتها در زیارت اشاره کرد.
تحقیق پیش رو با هدف شناسایی منظومه فکری مقام معظم رهبری در عناوین یادشده در بخش زیارت نگارش شده است و میکوشد به دیدگاه ایشان در این بخش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی بپردازد.
ماهیت شناسی زیارت در اندیشه رهبری
زیارت در لغت از ماده «زـ وـ ر» به معنا رویگرداندن، عدول و مایل شدن از چیزی به چیزی دیگر است (مصطفوی، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۳۸۴). گویا زائر با این عمل از دیگران روی برمیگرداند و به شخص یا مکان خاصی تمایل پیدا میکند. تمایل و میل، گاهی بااراده و گرایش قلبی است و گاهی بدون اراده و بااکراه؛ چنانکه در قرآن کریم درباره تابش خورشید ـ با آنکه نمیتوان در آن از اراده و میل سخن گفت ـ از ماده زور استفاده شده است {وَتَرَی الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمالِ} (کهف: ۱۷)؛ «و آفتاب را میبینی که چون برمیآید، از سمت راست غارشان مایل است و چون فرو میرود، از سمت چپ دامن برمیچیند».
زیارت در اصطلاح دینی، با معنای لغوی همخوانی دارد؛ ولی با این تفاوت که زیارت در اصطلاح، تمایل به سمت شخصی یا چیزی همراه با گرایش قلبی به جهت احترام و اکرام همراه است (طریحی، بیتا، ج۱، ص۳۰۵). بنابراین رکن مهم در زیارت، گرایش قلبی و اقبال به سمت مزور است.
مقام معظم رهبری در بخش ماهیتشناسی زیارت به رکن دیگری نیز توجه میدهد و آن معرفت زائر به زیارت و علم و آگاهی به مقام امام است؛ چراکه معرفت دینی و معرفت به امام، چراغ راهی در تاریکیهاست. به فرمایش ایشان «علاوه بر ایمان دینی، معرفت دینی [لازم] است و زیارت باید بامعرفت همراه باشد» (خامنهای، ۱۳۹۷، ص۷۱۹).
گفتمان معرفت در اندیشه مقام معظم رهبری، پیششرط رسیدن به مرحله کمال زیارت است. معرفت در گفتمان رهبری به معرفت پیشازیارت ـ که شرط اساسی برای رسیدن به زیارت است ـ و معرفت پسازیارت ـ که نتیجه زیارت حقیقی است ـ تقسیم میشود. معرفت پیشازیارت، معرفت حصولی است که شرط ورود به زیارت است. معرفت پیشازیارت علم به هویت، اهداف و عظمت امام است. وقتی امام صادق۷ درباره زیارت همراه بامعرفت امام رضا۷ سخن میگفت، فردی از امام درباره «عارفاً بحقه» پرسید. امام در پاسخ فرمود:
یعلم انّه امام مفترض الطّاعة، غریب شهید، من زاره عارفا بحقّه اعطاه الله عزّ و جلّ اجر سبعین شهیدا ممّن استشهد بین یدی رسول الله صلّی الله علیه و اله علی حقیقة (مجلسی،۱۴۰۰ق، ج۸، ص۵۵۶).
بداند او امامی است که اطاعتش از طرف خدا واجب است. او دور از وطن و شهید است. هرکس او را زیارت کند، درحالیکه عارف به حق وی باشد، خداوند اجر هفتاد شهیدی که در رکاب رسول خدا۹ به شهادت رسیده، به او عنایت کند.
مقام معظم رهبری در این باره میفرماید:
زیارت بامعرفت قیمت دارد و زیارت بیمعرفت، نه. مقصود چیست؟ آن کسی که حسین بن علی۸ را زیارت میکند، میفهمد چه میکند؛ چه کسی را زیارت میکند و میفهمد که اعلام حمایت از حسین۷، اعلام بیزاری از کیست، میفهمد بهسوی حسین۷ رفتن، پشت کردن به کیست و میفهمد در کنار حسین۷ قرار گرفتن، چه تکلیفی را روی دوش انسان میگذارد، زیارتش، زیارت بامعرفت است. خیلیها نمیدانستند حسین۷ یعنی چه؟ شهادت و جهاد و راه اباعبدالله۷ را نمیفهمیدند. از کربلا عبور کرده بودند، میگفتند: «چیزی هم در اینجا بخوانیم یا تماشایی هم بکنیم». آنهم زیارت بود؛ اما زیارت کمارزش؛ چون بدون معرفت انجام میگرفت و از دلی آگاه و عارف برنمیخاست (خامنهای، ۱۳۹۱، ص۹۹).
معرفت پسازیارت، معرفت حضوری و نتیجه زیارت کامل است که انسان به سبب انس با اهل بیت: به معنویت و نورانیت خاصی میرسد. یکی از نورانیتهای شکلگیری معرفت حضوری، شناخت قلبی و حبّی به امام است؛ برای مثال اینگونه معرفت در بخشی از زیارت پیامبر رحمت۹ وارد شده است:
اللَّهُمَّ إِنِّی وَقَفْتُ عَلَی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ بُیُوتِ نَبِیِّکَ، صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَدْ مَنَعْتَ النَّاسَ أَنْ یَدْخُلُوا إِلا بِإِذْنِهِ، فَقُلْتَ: {یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاتَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ} (احزاب: ۵۳) اللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَقِدُ حُرْمَةَ صَاحِبِ هَذَا الْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ فِی غَیْبَتِهِ، کَمَا أَعْتَقِدُهَا فِی حَضْرَتِهِ، وَ أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ، أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ، یَرَوْنَ مَقَامِی، وَ یَسْمَعُونَ کَلامِی، وَ یَرُدُّونَ سَلامِی، وَ أَنَّکَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِی کَلامَهُمْ، وَ فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِی بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِهِمْ، وَ إِنِّی أَسْتَأْذِنُکَ یَا رَبِّ أَوَّلا، وَ أَسْتَأْذِنُ رَسُولَکَ صَلَّی الله عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثَانِیا، وَ أَسْتَأْذِنُ خَلِیفَتَکَ الْإِمَامَ الْمَفْرُوضَ عَلَیَّ طَاعَتُهُ (قمی، ۱۳۹۱ش، ص۵۲۳).
خدایا بر دری از درهای خانههای پیامبرت (درود تو بر او و خاندانش) ایستادهام. تو مردم را از اینکه بدون اجازهاش وارد شوند، منع کردهای؛ در قرآن فرمودی: «ای مؤمنان! به خانههای پیامبر وارد نشوید، مگر اینکه به شما اجازه دهند». خدایا! من احترام صاحب این زیارتگاه شریف را در غایب بودنش باور دارم؛ چنانکه در حضورش، و میدانم که رسولت و جانشینانت (درود بر آنان باد) همواره زندهاند و نزد تو روزی داده میشوند؛ محل ایستادنم را میبینند و سخنم را میشنوند و به سلامم پاسخ میدهند؛ ولی تو گوشم را از شنیدن کلامشان در پرده قرار دادهای و درب فهم مرا به چشیدن لذت مناجاتشان بازکردهای. من از تو ای پروردگارم، اجازه میخواهم اولاً و از پیامبرت اذن میخواهم ثانیاً و از خلیفهات، امامی که اطاعتش را بر من واجب کردهای، اجازه میخواهم.
رهبر انقلاب با برشمردن اهمیت معرفت به مقام امامت میفرماید: «اینکه صرف رفت و آمد به زیارت نباشد، بلکه به حضور وجود امام در آن مکان توجه شود؛ چراکه در آنجا یک موجودی و یک روح والایی حضور دارد و باید به این حضور توجه شود» (خامنهای،۶/۱/۱۳۸۲). بنابراین در نگاه مقام معظم رهبری، در کنار ارکان زیارت ـ یعنی میل به سمت چیزی یا کسی همراه با تمایل از سر احترام و تعظیم قبلی ـ باید به رکن دیگر زیارت، یعنی معرفت زائر به مزور نیز توجه شود.
شرایط زیارت مقبول
زیارت همانند دیگر اعمال عبادی به رعایت شرایط و آدابی وابسته است و به صرف حضور در مکان، زیارت مقبول حاصل نمیشود. آداب زیارت در دو بخش آداب ظاهری و آداب باطنی قابل تقسیم است. برخی از آداب، ظاهری هستند؛ مانند انجام دادن غسل (به نیت زیارت)، باطهارت و باوضو بودن، پوشیدن لباسهای پاک و تمیز و خوشبو کردن خود، با آرامش و وقار حرکت کردن و گامها را کوتاه برداشتن، گفتن ذکر (بهخصوص ذکرهای اللهاکبر، الحمدلله، لاالهالاالله و تکرار ذکر صلوات در حال رفتن برای زیارت) و خواندن اذن دخول برای ورود به حرم مطهر. امام صادق۷ به محمد بن مسلم، که از اصحاب بزرگ اوست، چنین دستورالعملی میدهد:
هرگاه به زیارت مرقد امیرالمؤمنین۷ رفتی، غسل زیارت کن، پاکیزهترین جامههایت را بپوش، بوی خوش و عطریات استعمال کن، با آرامش و وقار و آرامآرام حرکت کن، وقتی به باب السّلام رسیدی، رو به قبله بایست و سه بار تکبیر بگو، آنگاه زیارت را بخوان» (حرعاملی، ۱۴۱۱ق، ج۱۰، ص۳۵۰)
آداب باطنی زیارت، توجه قلبی و معرفت داشتن به امام، و زیارت با حضور قلب است. مقام معظم رهبری در بخش آداب، هر دو بخش را یادآوری میکند و میفرماید: «قبولی زیارت هم معنایش این است که آن فیضی که از ملاقات این ولیّ خدا به ملاقاتکننده میرسد، آن فیض به شما برسد؛ این معنای قبولی زیارت است. اگر بخواهید این فیض به شما برسد» (بیانات،۶/۱/۱۳۸۲).
شرایط زیارت در نگاه مقام معظم رهبری در چند شرط آمده است که در ادامه بدان خواهیم پرداخت:
۱. توجه قلبی به حضور امام
شرط اول در نگاه مقام معظم رهبری، توجه قلبی و حضور قلب در زیارت است که یکی از شرایط استجابت دعا نیز هست. اینکه انسان طبق عادت چیزی را بر زبان بیاورد و حاجتی را ذکر کند، بدون اینکه در دل خود حقیقتاً حالت طلبی را احساس کند، این دعا نیست؛ لقلقه لسان است؛ چنانکه امام علی۷ فرمودند: «لا یقبل الله عزّ و جلّ دعاء قلب لاه» (حلی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۰۵)؛ «خداوند متعال دعای قلب غافل را قبول نمیکند».
دل غافل و بیتوجه و سربههوا اگر دعا کند، خدای متعال دعایش را قبول نمیکند. دلهای آلوده و غرق در تمنیات و شهوات نفسانی ـ که اصلاً غافلاند ـ چگونه دعا خواهند کرد؟ چه توقعی است که اگر انسان اینطور دعا کرد، مستجاب شود (خامنهای، بیتا، ج۲۷، ص۴۷).
ـ حضور قلب همچنانکه شرط استجابت دعا و پذیرش نماز است، شرط کمال زیارت نیز هست. حضور قلب یعنی بدانید که دارید با یکی حرف میزنید؛ بدانید یک مخاطبی دارید که دارید با او حرف میزنید. این حالت را اگر در خودتان تمرین کردید، اگر توانستید این تمرکز را ایجاد کنید، تا آخر عمر این برای شما میماند (خامنهای، بیتا، ج۳۲، ص۲۹).
بر همین اساس رهبری سفارش میکند:
با دل حرف بزنید. البته طبعاً دل باید جمع باشد و مشغول به همین مخاطب باشد
ـ اگر بهجاهای دیگر اشتغال پیدا کرد ـ سرگرم دور و بر و آیینهکاری و بالا و پایین و این آمد و فلانی رفت و مانند اینها شد ـ دیگر دل وصل نمیشود. سعی کنید ولو دو دقیقه، پنج دقیقه، دل را فارغ کنید از بقیه شاغلها و متصل کنید به معنویتی که در آنجا حضور دارد، و حرفتان را بزنید (بیانات ۶/۱/۱۳۸۲).
ـ البته در حرم مطهّر، چه داخل خودِ حرم، چه بیرون حرم در رواقها و صحنها، اگر بتوانید دل را وصل کنید، هرجا باشد نزدیکی هست... . اگر اینجور زیارت کردید، این خوب است... ثوابش بیش از جاهای دیگر است (بیانات ۳/۳/۱۳۹۰).
۲. اظهار ارادت و عرض ادب به امام
شرط دوم برای قبولی زیارت، اظهار ارادت و عرض ادب به امام است؛ اینکه در محضر امام از انجام دادن کارهایی که در شأن حرم امام نیست، پرهیز کند؛ چنانکه علامه امینی در این باره مینویسد: «نباید زائر در زیارت، صدای خود را بالا ببرد و نباید صدای خود را مخفی کند؛ بلکه اعتدال را رعایت کند و پایین آوردن صدا نزد پیامبر۹ ادبی برای همگان است» (امینی، ۱۴۳۰ق، ج۶، جزء ۵، ص۲۰۰).
مقام معظم رهبری با اشاره به اهمیت سخن گفتن و اظهار ارادت به اهل بیت: در زیارت، میفرماید:
ولو حالا شما آن شخص زیارتشده را ـ یعنی آن کسی که میخواهید با او ملاقات کنید ـ به چشم نمیبینید، لیکن «به چشم دیدن» که لازمه ملاقات نیست؛ او هست و سخن شما را میشنود، حضور شما را میبیند، شخص شما را میبیند؛ با او حرف بزنید. این شد زیارت. زیارت یعنی همین ملاقات. ما وقتی میآییم سراغ شما و خانه شما، [در واقع] آمدهایم به زیارت شما؛ معنای زیارت این است. انسان وقتی به ملاقات کسی میرود با او احوال پرسی میکند به او سلام میکند؛ همین. در ملاقات روح مطهّر ائمّه: و اولیای الهی [هم] لازم است. باید رفت، سلام کرد، عرض ادب کرد. (بیانات ۶/۱//۱۳۸۲).
۳. خواندن زیارتهای معتبر
از دیگر آداب زیارت، خواندن زیارتهای معتبر است که در روایات متعددی به آن توصیه شده. یونس بن ظبیان، از یاران امام صادق۷، از حضرت پرسید: «یابن رسولالله۹! من بسیار به یاد حسین بن علی۸ میافتم. در آن لحظه چه بگویم؟» حضرت فرمود: «هنگام یاد از او سه بار بگو: صلیالله علیک یا اباعبدالله، که سلام تو از دور یا نزدیک به او میرسد».
همچنین امام صادق۷ به سدیر میآموزد که هرگاه خواستی سیدالشهدا را زیارت کنی، بالای بام خانهات برو و نگاهی به چپ و راست کن. آنگاه رو به قبر آن حضرت بگو: «السلام علیک یا ابا عبدالله، السلام علیک و رحمة الله و برکاته»، تا خداوند ثواب یک زیارت شایسته به تو عطا کند.
رهبر معظم انقلاب در بخش خواندن زیارتهای معتبر به ویژه زیارت جامعه میفرماید:
همین زیارت جامعه مثلا یا زیارت مخصوصه امام رضا یا زیارت امینالله اینها مضامین خوبی دارد ولو درست هم معنایش را نفهمید [اما] یک مقدار هم از آن بخوانید...
زیارت جامعه، که بسیار زیارت پرمضمون و پرمطلبی است. اگر اینها را بخوانید و به معنایش توجه کنید و با حضرت با این بیان حرف بزنید، عیبی ندارد... زیارت جامعه مثلاً شش هفت صفحه است، وقت کردید، همهاش را بخوانید؛ وقت نکردید، یک صفحهاش یا نصف صفحهاش را بخوانید عیب ندارد؛ اما توجه داشته باشید که این یک متنی است که خیلی خوب تنظیم شده، زیبا تنظیم شده، و درحالیکه متن را میخوانید، ولو معنایش را هم ندانید، متوجه باشید دارید خطاب به چه کسی میخوانید. اگر این شد، آنوقت میشود زیارت. زیارت کامل هم که شنیدهاید همینها است. البته کمال هم درجاتی دارد؛ بعضیها هستند که از ما خیلی بالاترند. برای ماها همین زیارتی که گفتم، یک زیارت خوب است. اگر اینجور سلام کردید و اینجور زیارت کردید، آنوقت انشاءالله امیدِ اینکه قبول بشود، خیلی زیاد است؛ یعنی فیض این زیارت به شما میرسد» (بیانات ۶/۱/۱۳۸۲).
۴. خواندن نماز در داخل حرم
یکی دیگر از شرایط قبول زیارت، اقامه نماز در داخل حرم است. نماز در داخل حرم اهل بیت: فضیلت بیشتری نسبت به مکانهای دیگر دارد و توصیهای است که از اهل بیت: به ما رسیده است؛ چنانکه امام هادی۷ فرمود:
مَنْ کانَت له إلیَ الله حاجَةٌ فَلْیَزُرْ قبرَ جَدّیَ الرّضا۷ بِطوسٍ و هو علی غُسلٍ وَ لْیُصَلِّ عندَ رأسهِ رکعتَینِ وَ لْیَسألِ الله تعالی حاجَتَه فی قُنوته، فاِّنُه یَستَجیبُ له مالم یَسْئلْ فی مَأثم او قطیعةِ رَحِمٍ (شیخ صدوق، ۱۳۷۳، ج۲، ص۲۹۳).
هرکس به درگاه خدا حاجتی دارد، قبر جدم حضرت رضا۷ را در طوس زیارت کند؛ درحالیکه غسل کرده باشد، و بالای سر آن حضرت دو رکعت نماز بخواند و در قنوت نمازش حاجتش را از خدا بخواهد، خداوند اجابت میکند تا وقتیکه خواستهاش گناه یا قطع رحم (نفرین به خویشاوندان) نباشد.
مقام معظم رهبری با ملاحظه اهمیت عبادت در داخل حرم میفرماید:
ثواب که میگویم، یعنی همان فیضی که بر اثر ارتباط با ذات مقدّس پروردگار به انسان میرسد؛ این همان ثواب است؛ یک فیضی انسان میبرد. ما انسانها مثل یک ظرف خالی هستیم؛ یک ظرف خالی باید پُر بشود. با چه آن را پُر خواهیم کرد؟ با فیض الهی؛ یعنی همان قطرهقطره معنویت و روحانیت و نورانیت و مانند اینها که در این ظرف همینطور تدریجاً ریخته بشود. [البتّه] به شرطی که یکباره خالیاش نکنیم؛ [چون] گناه که بکنیم، همه این لطفهای الهی خالی میشود. بایستی این ظرف وجود را با تفضّلات الهی پُر کرد. بنابراین در داخل حرم نماز بخوانید، نماز قضا بخوانید، نماز واجب بخوانید، نماز مستحبی بخوانید، نماز برای پدر و مادر بخوانید، ذکر بگویید، لاالهالاالله بگویید، تسبیحات اربعه بگویید؛ [یعنی] نشسته باشید آنجا و ذکر بگویید؛ به شرطی که ـ شرط اصلیاش چیست؟ همانکه اوّل گفتم ـ دل وصل باشد؛ اگر دل وصل نباشد، فایدهای ندارد. اگر دل متصّل بود، کمترین عملی هم برای شما فایده میدهد» (بیانات ۶/۱/۱۳۸۲).
کارکردهای زیارت
زیارت اهل بیت:، کارکردها و ثمرات فراوانی دارد که برای زائر حاصل میشود. از جمله کارکردهای زیارت، افزایش رابطه توحیدی و ایمان به خداوند متعال است. زیارت، حلقه وصل انسانها با خداوند متعال است و با انجام دادن زیارت، رابطه توحیدی و ایمان به خداوند متعال افزایش مییابد؛ زیرا انسان در زیارت مکانهای مقدس، با واسطه قرار دادن اهلبیت: زمینه را برای تقرب به سمت خداوند متعال و شستوشوی دل از آلودگیها فراهم میکند. مقام معظم رهبری با برشمردن اهمیت زیارت به کارکرد رابطه توحیدی میپردازد:
وقتی انسان با مرکز تفضّلات الهی و نقطه اصلی و کانون اشعاعِ رحمت حق، رابطهای روحی برقرار میکند، توفیق بیشتری برای برخورداری از وسایل عروج روحی و تقرب إلیالله دارد. به همین خاطر است که اهل معنا و باطن، در توسّلات معنوی خود، این بزرگوار را مورد توجه و نظر دائمی قرار میدهند و به آن حضرت توسل میجویند و توجه میکنند. نفس پیوند قلبی و تذکر و توجه روحی به آن مظهر رحمت و قدرت و عدل حقتعالی، انسان را عروج و رشد میدهد و وسیله پیشرفت انسان را ـ روحاً و معناًـ فراهم میکند (خامنهای، بیتا، ج۱۷، ص۳۷).
از دیگر ثمرات زیارت، بزرگداشت مقام شامخ اهل بیت: و اظهار محبت به آنها است که با توفیق زیارت اماکن مقدسه به دست میآید؛ چنانکه امام صادق۷ در پاسخ کسی که به امام۷ عرض کرد: به فدای شما گردم! به حضور شما رسیدم، درحالیکه توفیق زیارت قبر امیرالمؤمنین۷ را نداشتم؛ فرمود: «بِئْسَ ما صَنَعْتَ! لَوْلا أنَّکَ مِنْ شِیعَتِنا مانَظَرْتُ إلَیْکَ، ألا تَزُورُ مَنْ یَزُورُهُ اللهُ تَعالی مَعَ الْمَلائِکَةِ وَ یَزُورُهُ الاَنْبِیاءُ علیهمالسلام، وَیَزُورُهُ الْمُؤْمِنُونَ؟!»؛ «بسیار کار ناپسندی انجام دادی. اگر نبود که تو از پیروان و شیعیان مایی، هرگز به تو نگاه نمیکردم! چگونه زیارت نکردی شخصیتی را که خداوند با فرشتگان آسمان و همه انبیا و مؤمنان او را زیارت میکنند». آن شخص گفت: «جُعِلْتُ فِداکَ ماعَلِمْتُ ذلِکَ»؛ «فدایت شوم! این مطلب را من نمیدانستم». حضرت فرمود: «فَاعْلَمْ أَنَّ أَمِیرَالْمُؤمِنینَ۷ عِنْدَ اللهِ أَفْضَلُ مِنَ الاَئِمَّةِ کُلِّهِمْ» (طوسی، ۱۳۶۴ش، ج۶ ص۲۰)؛ «بدان که امیرالمؤمنین۷ نزد خداوند از همه ائمه، برتر و افضل است».
مقام معظم رهبری معتقد است که باید چنین مجالسی، محبت به اهل بیت: را زیاد کنند؛ چون رابطه عاطفی، یک رابطه بسیار ذیقیمت است:
شما، روحانیان، باید کاری کنید که محبت شرکتکنندگان در مجالس مذکور، روزبهروز نسبت به حسین بن علی۸، خاندان پیغمبر و مناشئ معرفت الهی بیشتر شود. اگر شما، خدایناکرده، در مجالس مذکور وضعی را به وجود آورید که مستمع یا فرد بیرون از آن فضا، از لحاظ عاطفی به اهل بیت: نزدیک نشد، بلکه احساس دوری و بیزاری کرد، نهفقط چنین مجالسی فاقد یکی از بزرگترین فواید خود شده، بلکه به یک معنا، مضر هم بوده است. حال شما که مؤسّس یا گوینده چنین مجالسی هستید، ببینید چهکاری میتوانید بکنید که عواطف مردم، بر اثر حضور در این مجالس، نسبت به حسین بن علی۷ و اهل بیت پیغمبر: روزبهروز بیشتر شود (خامنهای، بیتا، ص۷۲۹).
ثمره دیگر زیارت اهل بیت:، پاک شدن از آلودگیها و تحصیل طهارت باطن و کسب معنویت بیشتر است؛ چنانکه رهبر انقلاب میفرماید:
بدون طهارت باطن نمیشود به مقامات رسید؛ به حریم ولایت این بزرگوارها هم نمیشود رسید؛ طهارت باطن لازم است. طهارت باطن، با تقواست، با ورع است، با ملاحظه است؛ ملاحظه دائمی و مراقبت دائمی از خود، طهارت به وجود میآورد (۱۱/۱/۱۳۹۵).
از دیگر کارکردهای زیارت، تأسی به مزور است؛ چنانکه مقام معظم رهبری میفرماید:
در زیارت امام رضا۷ وقتی نوبت به حضرت زهرا میرسد برای صلوات _ آن زیارتی که سر تا پا صلوات است _ [میگوید]: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی فاطِمَةَ بِنتِ نَبیِّک» [خدایا درود بفرست بر فاطمه دختر پیغمبرت]. این یک خصوصیت خیلی مهمی است؛ البته قابل تأسّی نیست؛ همه دختر پیغمبر نمیشوند؛ امّا انتساب به پیغمبر بهصورت دختر او، نشاندهنده رفعت مقام است. «وَ زَوجَةِ وَلِیِّک» (همسر ولی تو). این هم دوّمی؛ البته این هم قابل دستگیری نیست و همه نمیتوانند زوجه ولیّ خدا بشوند؛ امّا رفعت مقام، رفعت شأن و جاه و جلال این بزرگوار را نشان میدهد. «وَ امَّ السِّبطَینِ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ سَیِّدَی شَبابِ اهلِ الجَنَّة» (و مادر دو سبط پیامبرت، یعنی حسن و حسین که دو سرور جوانان اهل بهشت هستند، میباشد)، جنبه کاربردی این [خصوصیت]، بیشتر از آن دو صفت قبلی است؛ جنبه کاربردی تربیت سبطَین؛ سبطَینی که «سَیِّدَی شَبابِ اهلِ الجَنَّة» هستند، مادرشان این بزرگوار است. دامان پاکیزه این مادر است که توانسته اینها را تربیت بکند. این آن چیزی است که میتواند برای ما بهعنوان الگو، بهعنوان اسوه مطرح بشود. این اوصاف و خصوصیات فاطمه زهرا۳ است. ما اینها را بایستی بهعنوان الگو، بهعنوان اسوه، در نظر داشته باشیم و خودمان را به آن نزدیک کنیم (بیانات، ۱۱/۱/۱۳۹۵).
مبارزه با بدعتها در زیارت
مقام معظم رهبری در مباحث زیارت، به موضوع مبارزه با انحرافات میپردازد:
یکی از بدعتهای نامأنوس در بخش زیارت قبور مطهّر ائمّه: ـ که اخیراً رواج یافته است ـ این است که برخی از در صحن که وارد میشوند، روی زمین میخوابند و سینهخیز خود را به حرم میرسانند! شما میدانید که قبر مطهّر پیغمبر۹ و قبور مطهّر امام حسین۷، امام صادق۷، موسی بن جعفر۸، امام رضا۷ و بقیه ائمّه: را همه مردم زیارت میکردند. آیا هرگز شنیدهاید که یک نفر از ائمّه: و یا علما وقتی میخواستند زیارت کنند، خود را از درِ صحن، بهطور سینهخیز به حرم برسانند؟! اگر این کار، مستحسن و مستحب بود، بزرگان ما به انجامش مبادرت میکردند؛ حتی نقل شد که مرحوم آیتاللهالعظمی آقای بروجردی رضوانالله تعالی علیه، آن عالم بزرگ و مجتهد قوی و عمیق و روشنفکر، عتبهبوسی را با اینکه شاید مستحب باشد، منع میکرد تا مبادا دشمنان خیال کنند سجده میکنیم و علیه شیعه بهانهای درست نکنند؛ اما امروز وقتی عدّهای وارد صحن مطهّر علی بن موسیالرّضا۸ میشوند، خود را به زمین میاندازند و دویست متر راه را بهطور سینهخیز میپیمایند تا خود را به حرم برسانند! آیا این کار درستی است؟! نه؛ این کار غلط است. اصلاً اهانت به دین و زیارت است. دین، منطقی است. اسلام، منطقی است و منطقیترین بخش اسلام، تفسیری است که شیعه از اسلام دارد؛ تفسیری قوی. متکلّمین شیعه،
هر یک در زمان خود، مثل خورشید تابناکی میدرخشیدند و کسی نمیتوانست به آنها بگوید: «شما منطقتان ضعیف است». این متکلّمین، چه از زمان ائمّه: (مثل مؤمن طاق و هشام بن حکم)، چه بعد از ائمّه: (مثل بنینوبخت و شیخ مفید) و چه در زمانهای بعد (مثل مرحوم علامه حلّی) فراوان بودهاند. ما اهل منطق و استدلالیم. شما ببینید درباره مباحث مربوط به شیعه، چه کتب استدلالی قویای نوشته شده است. کتابهای مرحوم شرفالدین و نیز الغدیرِ مرحوم علّامه امینی در زمان ما، سرتاپا استدلال و مستحکم است. تشیّع این است (خامنهای، ۱۳۹۳، ص۳۴۹).
یکی دیگر از بدعتها که رهبر انقلاب با آن مبارزه میکند، در بخش مطالب انحرافی (اعم از خرافات)، تحریف تاریخ است؛ چنانکه میفرماید:
مطالب و موضوعاتی است که نهفقط استدلال ندارد، بلکه شبیه خرافات است؟! چرا اینها را وارد میکنند؟ این خطر بزرگی است که در عالم دین و معارف دینی، مرزداران عقیده باید متوجهاش باشند. امام بزرگوار، خطشکنی بود که هرجا انحرافی در نکتهای مشاهده میکرد، با کمال قدرت و بدون هیچ ملاحظهای بیان میفرمود. اگر این بدعتها و خلافها در زمان آن بزرگوار بود، بلاشک میگفت.5 وظیفه بزرگی که آقایان روحانیون و علما، در هر بخش و هرجا که هستید، باید بر عهده داشته باشید، مقابله با بدعتهاست (بیانات ۲۷/۳/۱۳۷۳).
نتیجهگیری
منظومه فکری مقام معظم رهبری، از منابع اصلی بالادستی برای شناخت مسیر انقلاب اسلامی است. بررسی اندیشههای رهبری در خصوص زیارت شامل مباحثی مانند ماهیتشناسی، اقسام، شرایط، کارکردهای تربیتی و مبارزه با بدعتها در زیارت است.
مقام معظم رهبری در بخش ماهیتشناسی زیارت به رکن معرفت زائر به زیارت و علم و آگاهی به مقام امام اهمیت میدهد. در نگاه مقام معظم رهبری، زیارت همانند دیگر اعمال عبادی، به رعایت شرایط و آدابی وابسته است و بهصرف حضور در مکان زیارت، مقبول واقع نمیشود. آداب زیارت در دو بخش آداب ظاهری و آداب باطنی قابل تقسیم است. مقام معظم رهبری در بخش آداب، هر دو بخش را یادآوری میکند و میفرماید: «قبولی زیارت هم معنایش این است که آن فیضی که از ملاقات این ولیّ خدا به ملاقاتکننده میرسد، آن فیض به شما برسد؛ این معنای قبولی زیارت است». ایشان درباره شرایط زیارت به آدابی مانند توجه به حضور امام، سخن گفتن با امام و... اشاره دارند. بخش دیگر از زیارت، درباره ثمرات زیارت است که رهبری به بزرگداشت مقام شامخ اهل بیت: و اظهار محبت به آنها و متوسل شدن به آن بزرگواران اشاره میکنند.
قرآن کریم
)