نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
چکیده
مقدمه
اَسناد منابعی مهم در شناخت حوادث تاریخی مختلفند و مورخان و محققان با کمک آنها رویدادهای گذشته را به شکلی روشن و مستند برمی‌رسند و می‌کاوند تا به حقایق عمده دست یابند. اسناد در واقع ماده خام و اولیه بسیاری از پژوهش‌های تاریخی‌اند. از آنجا که کشور عراق در طول چهار قرن جزو قلمرو حکومت عثمانی روزگار گذرانیده، فهم تاریخ آن جز با اطلاع از اسناد مربوط به این دوره طولانی میسر نخواهد بود. سند، شناسنامه‌ای تاریخی است که دلیل و برهان شناخت موقعیت‌های گوناگون در دوره زمانی و مکانی خویش است.
آنچه در این مقاله بررسی شده، سندهای سیاسی مربوط به شهر سامرا در آرشیو اَسناد عثمانی (1885 ـ 1915م) است. اهمیت این اسناد از آن روست که نشانگر تعامل دولت عثمانی با شیعیان و مرجعیت دینی در شهر سامرا در عهد مرجع کبیر شیعه، صاحب فتوای تحریم تنباکو، میرزامحمدحسن شیرازی= پس از مهاجرت به سامرا در سال 1874میلادی است؛ علاوه بر اسناد مربوط به فتاوای جهاد که مراجع دینی شیعه در قبال اشغالگری انگلیسی در عراق در سال 1914میلادی صادر کردند.
اسناد سیاسی
سند شماره 1
ردیف: اوراق یلدز
از: استان بغداد
به: ما بین همایونی
شماره: 68
تاریخ: 17 کانون اول 1307ر.م
28 جمادی‌الاولی 1309ه
30 کانون اول 1891م
موضوع: موقعیت دولت‌های عثمانی در قبال شیعیان عراق
محتوا: این سند، رمزگونه یا تلگرافی است که یکی از مأموران رده‌بالای سپاه عثمانی ـ یعنی هدایت پاشا که در آن زمان، از طرف دولت عثمانی، ولایت شهر بصره را عهده‌دار بوده ـ ارسال کرده است و در آن ضرورت برخورد قاطع علیه مذهب شیعه در بصره و به خصوص در العماره و المنتفک را، که سکونتگاه بعضی قبایل سنی بوده، یادآور شده است. در این سند آمده است که طلاب حوزه‌های علمیه نجف و کربلا و کاظمین و سامرا، تنها مبلغانی هستند که در شهر بصره به کار ارشاد مردم و تبیین اصول اسلامی طبق مذهب شیعه می‌پردازند.
سند شماره 2
ردیف: اوراق وزارت معارف
جهت صدور: وزارت معارف
از: استان بغداد
به: صدارت عظمی
تاریخ: 28 مایس 1308ر.م
14 ذی‌القعده 1309ه
9 حزیران 1892م
موضوع: بازگشایی مدرسه‌ای در شهر سامرا
محتوا: این سند یادداشتی است از سوی مدیر مدرسه ابتدایی در بغداد به صدارت عظمی در استانبول برای جلب موافقت دولت عثمانی جهت بازگشایی مدارسی در بعضی شهرها همچون حله و کربلا و سامرا و تذکر این مهم که وجود چنین مدرسه‌هایی از طرف حکومت عثمانی راهی است برای مقابله با مذهب شیعی در این شهرها.
سند شماره 3
ردیف: اوراق پیشنهادهای گوناگون
جهت صدور: قصر یلدز
از: استان بغداد
به: ما بین همایونی
شماره: 68
تاریخ: 17 کانون اول 1308ر.م
9 جمادی‌الاخر 1310ه
29 کانون اول 1892م
موضوع: دیدگاه دولت عثمانی درباره مرجعیت سیدمحمدحسن شیرازی= در سامرا
محتوا: این سند نوشته‌ای است از حسن رفیق پاشا، حاکم ولایت بغداد، به حکومت عثمانی در استانبول. در این سند آمده است که در بیشتر شهرهای عراق مذهب شیعه حکمفرماست و دولت عثمانی و حکومت‌های عثمانی باید از انتشار و گسترش مذهب شیعه در دیگر شهرها جلوگیری کنند. حاکم بغداد در این سند توضیح می‌دهد که حکومت عثمانی هشت تن از مدرسان یا معلمان را مشخص کند و آنها را به بعضی بخش‌های ولایت بغداد گسیل نماید؛ به خصوص نواحی سامرا که اهمیت فوق‌العاده دارد. این مطالبه طبق یادداشت یا عریضة مفتی استان بغداد است به شمارة 64 و تاریخ 3 کانون اول 1308ر.م.
طبق این سند، بیشترین توجه و اهتمام باید به نواحی مختلف سامرا، به خاطر وجود مرجعیت دینی شیعه در آنجا و علتی که باعث حضور آنها در آن شهر شده بود، صورت می‌گرفت. وی تنها یک سال در نجف اشرف اقامت کرد و آن‌گاه برای گسترش و تحکیم پایه‌های مذهب شیعی، وارد سامرا شد و به مدت بیست سال در آن شهر مستقر گردید. میرزامحمدحسن شیرازی، از علما و اکابر مجتهدین شیعه، مرجعیت دینی را عهده‌دار بود و سالانه بیش از هزار لیره وجوهات شرعی از هند برای وی فرستاده می‌شد و این غیر از اموالی بود که از دیگر بلاد، همچون ایران، در اختیار ایشان قرار می‌گرفت. البته همه صرف هزینه زندگی و شهریة طلاب علوم دینی در نجف اشرف و کربلا و سامرا و کاظمین می‌گردید. همچنین در این سند می‌خوانیم که میرزامحمدحسن شیرازی مدرسه‌ای در سامرا با ظرفیت بیش از پانصد طلبه بنا کرده و خود در آنجا تدریس می‌کند.
در مقابل حکومت عثمانی در سامرا مدرسه دینی برای طلاب سنی افتتاح کرده و با کمک‌های مالی خود حدود صد طلبه را تحت پوشش قرار داده است. پس از موافقت دولت عثمانی نسبت به پرداخت هزینة مالی این مدرسه، حدود صدهزار قرش برای آن در نظر گرفته شد تا بتواند نقش خود را در گسترش تعالیم اسلامی به خوبی ایفا کند.
بخش دیگری از این سند به انتقال بعضی مدرسان حوزه‌های علمی دیگر به این حوزه و مقدار مقرری ماهانة ایشان و شهریه‌ای که به طلاب و خادمان مدرسه پرداخت می‌شده است، مربوط می‌شود.
سند شماره 4
ردیف: اوراق وزارت معارف
جهت صدور: وزارت معارف
از: استان بغداد
به: ما بین همایونی
شماره: 5/107
تاریخ: 21 تموز 1309ر.م
19 محرم 1311ه
2 آب 1893م
موضوع: گزارش مسافرت یکی از مستشاران حاکم عثمانی
محتوا: این سند، نوشته محمد کامل احمد، مستشار سلطان عثمانی، عبدالحمید دوم، است و مربوط به سفری است که به ولایات عثمانی داشته و در خلال آن مجموعه‌ای از شهرها را دیده است. هدف او از این سفر در واقع زیارت اماکن و مزارهای مقدس در مناطق مختلف دولت عثمانی بوده است؛ این شهرها عبارت بود از: بیروت، شام، اسکندریه، دمشق، حماه، حمص و خان شیخون.
وی همچنین مرقد زکریای نبی7 را زیارت کرده و آن‌گاه به استانبول بازگشته و سه ماه در آنجا مانده و بار دیگر برای زیارت مراقد اولیا و مکان‌های دینی بار سفر به سوی شهرهای آسیای عثمانی بسته است. شروع این سفر از شهر انقره و در تاریخ 4 کانون اول 1310ر.م بوده است. در این مسافرت، محمد کامل احمد، از شهرهای قیرشهر، قیصریه، سیواس، ملاطیه، معمورة العزیز، دیاربکر و تبلیس دیدن کرد و از راه موصل به زیارت شهر سامرا و مراقد و مقامات مبارک دینی در این شهر توفیق یافت و آن‌گاه برای زیارت مرقد ابوحنیفه، ابویوسف، شیخ‌عبدالقادر گیلانی، معروف کرخی، شیخ‌سری سقطی، جنید بغدادی، حبیب عجمی و عمر سهروردی راهی بغداد شد. سپس برای دیدن طاق کسری و مرقد سلمان فارسی وارد مدائن شد و مرقد عبدالله بن جابر انصاری را نیز زیارت کرد و آن‌گاه در ادامه سفر، مرقد امام حسین و عباس بن علی8 را در کربلا، و بارگاه امام علی بن ابی‌طالب7 را در نجف زیارت نمود.
سند شماره 5
ردیف: اوراق گزارش‌های مختلف
جهت صدور: قصر یلدز
تاریخ: 15 ایلول 1309ر.م
17 ربیع الاول 1311ه
27 ایلول 1893م
موضوع: کشیدن خط آهن در بغداد
محتوا: این سند، نامه‌ای است به حکومت عثمانی مبنی بر اهمیت و لزوم احداث خط آهن جهت اتصال مناطق هم‌مرز با ایران به خصوص شهر خانقین به شهرهای زیارتی در ولایت بغداد، به ویژه شهرهای نجف و کربلا و سامرا، تا کار انتقال زائران به عتبات مقدس در کربلا و نجف به سهولت انجام گیرد؛ چه زائرانی که از ایران و هند و روسیه به قصد زیارت وارد عراق می‌شوند و چه زائران شهرهای خود استان بغداد.
سند شماره 6
ردیف: اوراق وزارت خارجه
جهت صدور: وزارت خارجه
تاریخ: 1330ر.م
1332ه/ 1914م
موضوع: فتاوای مراجع دینی شیعه در وجوب جهاد علیه اشغالگری بریتانیا در عراق، سال 1914م
محتوا: این سند شامل چندین فتوای جهاد از سوی مراجع شیعه در نجف و کربلا و کاظمین و سامراست. متن سند بدین قرار است.
بسم الله الرحمن الرحیم (فتوای همة علما به وجوب جهاد) خدای متعال می‌فرماید: «خداوند جان‌ها و اموال مؤمنان را می‌خرد تا در عوض، بهشت برای آنان باشد» و پیامبر9 فرمود: «جهاد دری از درهای بهشت است که خداوند برای دوستان ویژة خود گشوده است». ای مسلمانان به عزت اسلام و شرافت قرآن از شما می‌خواهیم این کلمات را بخوانید و در آنها ژرف بنگرید و فتاوای عالمان دین را ملاحظه نمایید تا مردمان را در برابر خداوند دلیل و بهانه‌ای باقی نماند.
دشمنان اسلام در سوزاندن قرآن و تباه کردن دین اسلام و ویران‌کردن قبر پیامبر و به نمایش گذاشتن پیکر او در موزه‌‌ها و انهدام کعبه و بی‌آبرو کردن مسلمانان و کشتن مردان و سر بریدن بچه‌های شیرخواره در دامان مادرانشان و دریدن شکم زنان باردار و غارت اموال مسلمین بر یکدیگر پیشی گرفته‌اند و این اعمال را در بلقان و دیگر سرزمین‌های اسلامی به ظهور رسانده‌اند. آنان اینک به همین قصد، به مرزهای کشور شما هجمه آورده‌اند و می‌خواهند شما را تحت حاکمیت خود درآورند و این کار را به توصیه عالمان و سردمداران دینی‌شان به بدترین شکل با شما خواهند کرد.
قرآن و روایات نبوی و سخنان ائمه: جهاد را بر شما واجب نموده و در مقابل، بهشت و محو گناهان را وعده فرموده است. بی‌تردید آدمی تا ابد در این دنیا نمی‌ماند و آخرین منزلگاه او، هر جا که باشد، مرگ است: «هر کجا باشید، مرگ شما را در می‌یابد؛ اگرچه در برج و باروهای مستحکم و نفوذ‌ناپذیر». اگر مرگ امر ناگزیری است پس چه بهتر که انسان به مرگی شرافتمندانه و در حالی بمیرد که بر دشمن پیروز گشته و او را به درک فرستاده و به پاداشی چون بهشت مطمئن است و از دین و آبرو و مال و اطفال خویش پاسداری کرده است و این بهتر است از مردن در بستر تحت سلطة دشمنان و شاهد مرگ اطفال و رسوایی و غصب دین و دنیای خود بودن.
آری، دشمن ـ پناه بر خدا ـ اگر سلطه پیدا کند، بسنده نخواهد کرد که مردان در بستر بمیرند و بی‌هیچ دردسری به خاک سپرده شوند؛ بلکه اموالشان را به غارت می‌برد، عرض و آبروشان را بر باد می‌دهد و البته چنین مردمان ستم‌پذیری، دنیا را می‌بازند و در آخرت به خشم الهی و آتش دوزخ گرفتار می‌شوند؛ زیرا با قرآن و پیامبر و ائمه و پیشوایان دینی خود مخالفت کرده و دعوت ایشان را به جهاد پاسخ نگفته و ندانسته‌اند که جهاد ضروری دین است و همچون نماز و روزه نیاز به تقلید ندارد؛ بلکه از نماز هم واجب‌تر است و علمای اسلام از آن رو دربارة آن سخن گفته‌اند که مسلمانان را بر افکار و نیات پلید کافران متنبه سازند؛ همان کافرانی که علماشان به وجوب کشتن مسلمین و نابود کردن و هتک ناموس و تباه نمودن دین آنان حکم داده‌اند.
از این پس، آنکه بهشت و رهایی از آتش را می‌خواهد، هیچ عذر و بهانه‌ای نتواند داشت و چاره‌ای جز مجاهدت با جان و مال ندارد و هر کس از بهشت روی‌گردان شود و آتش را بر آن مقدم بدارد، باید در برابر خداوند و پیامبر و ائمه و عالمان دین تقوا پیشه نماید؛ چراکه با ترک جهاد، عزت و دنیای خویش را از کف خواهد داد. این فتوای جمیع علماست که حقیقت را ابلاغ کردند و خیرخواهی نمودند و خود نیز به میدان جهاد وارد خواهند شد. پس برای هیچ مؤمنی دلیل و عذری باقی نمانده است. ای بندگان خدا، بشتابید به سوی بهشت و بگریزید از آتش و گرفتار آمدن به خشم خداوند قادر متعال.
در اینجا فتوای تعدادی از مراجع دینی شیعه به وجوب جهاد را، به خصوص، یادآور می‌شویم:
1. مرجع دینی در نجف اشرف، سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی:
بسم الله الرحمن الرحیم. معلوم است که دولت‌های اروپایی، به خصوص انگلیس و روسیه و فرانسه، از گذشته‌های دور هماره بنایشان بر تجاوز به سرزمین‌های اسلامی و غصب بسیاری از آنها بوده و قصدی جز محو دین اسلام نداشته‌اند و در این روزگار نیات و مقاصد خود را آشکار کرده و به ممالک دولت بزرگ عثمانی ـ که خداوند به یاری آن دولت اسلام را عزت بخشیده است ـ هجوم آورده و نزدیک است کفار به حرم خدا و حرم رسول و مشاهد ائمه طاهرین ـ صلوات الله علیهم اجمعین ـ دست تطاول بگشایند و این خطر، تمام سرزمین‌های مسلمین و نیز جان‌ها و اموال و اعراض ایشان را در معرض تهدید نهاده است. ازاین‌رو بر عشائر ساکن در مرزها و همه شهرها، در صورت کافی نبودن مرزبانان، واجب است از مرزها حفاظت نمایند و به هر آنچه می‌توانند از موجودیت اسلام دفاع کنند که خداوند خود یاور و مددکار و حامی مسلمانان است. محمدکاظم طباطبایی.
2. مرجع دینی در شهر سامرا، میرزامحمدتقی شیرازی:
بسم الله الرحمن الرحیم. و خداوند یاری‌کننده است و هیچ توان و نیرویی جز به ارادة او محقق نخواهد شد. ای مسلمانان! هجمه‌های دشمنان اسلام حرم خدا و حرم رسول و مشاهد ائمه طاهرین را در معرض تهدید آورده و آنان می‌خواهند با دشمنی و تجاوزگری، خون مسلمانان را بریزند و دینشان را تباه سازند. خطر سرزمین‌های اسلامی و شعائر و افکار و جان‌های ایشان را احاطه کرده است. ازاین‌رو بر تمام عشائر ساکن در سرحدّات و عموم مسلمانان واجب است مهیا و حافظ مرزها باشند و از قلمرو اسلام، به هر وسیله که می‌توانند، دفاع نمایند که خداوند خود یاری‌گر و مددکار است. خدا را، خدا را بپایید و مراقب باشید ای امت مسلمان. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته. محمدتقی شیرازی.
3. فتوای مرجع دینی، شیخ الشریعه اصفهانی:
بسم الله الرحمن الرحیم. دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر هر فرد، به هر وسیله که می‌تواند، واجب است و سستی کردن و بی‌تفاوتی حرام است. پس بشتابید و بر یکدیگر پیشی بگیرید. خدایتان رحمت کناد! شیخ الشریعه اصفهانی.
4. فتوای مراجع دینی کربلا:
بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی. در لزوم و وجوب جهاد، آن‌گونه که در قرآن آمده، تردیدی نیست. اسماعیل صدرالدین، محمدحسین حائری مازندرانی، علی شیخ زین‌العابدین.
5. فتوای مراجع دینی کاظمین:
بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی. وجوب دور کردن کافران از حدود و ثغور مسلمانان از ضروریات دین، و منکر آن از کافران است. مهدی بن سیدحسین الحسنی.
6. فتوای شیخ ابراهیم سلماسی کاظمی و شیخ راضی شیخ عزیز:
شکی در وجوب دفع کافران نیست و بلکه منکر این وجوب، از کافران است.
)